بررسی جدیدترین تحولات روش‌شناسی کیفی پژوهش در حوزه آموزش و تدریس (براساس مجلات معتبر بین‌المللی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه علوم تربیتی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 استاد گروه علوم تربیتی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 استادیار گروه علوم تربیتی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.34785/J012.2019.203

چکیده

هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسی جدیدترین تحولات نظری و روش­شناسی کیفی در حوزه آموزش وتدریس بود. در این راستا، مجله بین­المللی تحقیقات کیفی در آموزش موردبررسی قرار گرفت.
روش: روش پژوهش توصیفی از نوع تحلیل محتوای اسنادی و جامعه آن تمام 12 شماره اخیر مجله (2016-2017) بود. این مجله در حوزه بین­المللی دارای جایگاه کیو 2و اچ ایندکس23 است. تمام مقالات موردبررسی به‌صورت سرشماری مورد تحلیل قرار گرفتند. برای تحلیل یافته­ها از فراوانی و درصد فراوانی استفاده شد. روش­های پژوهش با توجه به مجموع روش­های استفاده شده در هریک از مقالات، به دو دسته کیفی و پساکیفی تقسیم شدند.
یافتهها: نتایج نشان داد از میان روش­های کیفی، مردم‌نگاری دارای بیشترین فراوانی بود. هم­چنین، مجموعه­ای از روش­های نوین ازجمله شعرپژوهی، دیفرکشن، عکس- صدا، غیربازنمودی در مقالات استفاده شده است. دانش آموزان و معلمان در جامعه آماری بالاترین درصد را به خود اختصاص داده‌اند. ازاین‌رو در همین حوزه استفاده معلمان و کادر آموزشی از روش‌های نوآورانه پژوهش می‌تواند کمک شایانی به بهبود یادگیری و کاربردی شدن پژوهش‌های جدید کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the latest developments in qualitative research methodology in the field of education and teaching

مقدمه و بیان مسئله

 پژوهش ابزاری است که انسان را از دنیای مجهولات به دنیای معلومات می­آورد. در واقع پژوهش کلید تولید علم است که مبنای پیشرفت و توسعه هر جامعه محسوب می­شود (Afshari, Eshaghian and Nasr, 2015). آموزش‌وپرورش به‌عنوان زیرساخت و الگوی توسعه جامعه در همه ابعاد از نقشی حیاتی و ظریف برخوردار است. علاوه بر این، ماهیت پیچیده فعالیت‌های یاددهی- یادگیری، سطح دشواری فعالیت‌های آموزش‌وپرورش را به‌مراتب افزایش می‌دهد. چنین موقعیتی است که نقش سازوکارهای حمایتی ازجمله پژوهش را برای توسعه کارکردهای آموزش‌وپرورش و تضمین فعالیت‌ها در این نهاد گسترده آشکار می‌سازد (Saki, 2012). هر نوع پژوهشی تحت تأثیر یک نوع پارادایم یا فلسفه پژوهشی است. دو نوع پارادایم اساسی در پژوهش وجود دارد: اثبات‌گرایی[1] و پسا اثبات­گرایی[2] (طبیعت­گرایی[3]). در پژوهش­های حوزه تعلیم و تربیت، روش پژوهش کمی بر اساس اثبات­گرایی و روش پژوهش کیفی بر مبنای پسا اثبات­گرایی است (Hashemnegad, 2015). در دهه­های اخیر روش پژوهش ترکیبی نیز استفاده می­شود که مبتنی بر پارادایم عمل­گرایی[4] است و از هر دو روش کمی و کیفی جهت انجام پژوهش استفاده می­کند. در طی سال­های گذشته استفاده از روش­های کمی بر روش­های کیفی و ترکیبی غالب بوده است؛ اما در طی چند سال اخیر این روند در حال تغییر است و به‌ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی استفاده از روش­های کیفی و ترکیبی رشد فزاینده­ای پیدا کرده است.

    ازجمله دلایل استفاده کم از پژوهش­های کیفی، ابهامی است که در ذهن پژوهشگران علوم رفتاری نسبت به پژوهش­های کیفی وجود داشته است (Bazargan, 2015)؛ اما امروزه روش­های پژوهش کیفی مورد استقبال گسترده پژوهشگران قرار گرفته است. تاریخچه مبدأ و خاستگاه پژوهش کیفی توسط افرادی زیادی مانند دنیز و لینکن (Deniz & Lincon, 1998)، فلیک (Flick, 1998)، تچ (Tesch, 1990)، ویدیچ و لیمن (Vidich & Lyman, 1998) نوشته شده است. مفهوم پژوهش کیفی در طی سال­های 1950 و 1960 گسترش یافت و در طی سال­های 1970 و 1980 در بخش­های گسترده­ای از علوم اجتماعی انتشار یافت اما در بخش­هایی مانند روانشناسی تا سال­های 1980 و 1990 جایگاهی پیدا نکرد (Allwood, 2012). پژوهش کیفی واژه­ای با معانی متنوع در پژوهش­های حوزه آموزشی است. بورگ و گال (Borg &Gall, 1998) بیان کرده­اند که این واژه اغلب به‌جای عباراتی مانند طبیعت­گرایی، قوم­نگاری و پسا اثبات­گرایی استفاده شده است (Savenye & Robinson, 2001).

    کرسول (Creswell, 1998) پژوهش کیفی را این­گونه تعریف کرده است: «پژوهش کیفی فرآیند جستجوی ادراک است که بر مبنای سنت­های روش­شناختی متمایز از پرس‌وجو به دنبال کشف مسائل انسانی و اجتماعی است». در واقع، پژوهشگر به دنبال ایجاد یک تصویر جامع و پیچیده، تجزیه‌وتحلیل کلمات، ارائه گزارش­های دقیق و با ذکر جزئیات و انجام تحقیق در شرایط طبیعی است (Hashemnegad, 2015). امروزه پژوهش کیفی در حال تبدیل شدن به ترکیب پویایی از هنر و علم است که به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بر تعاملات انسانی، مهارت موضوعی[5]، خلاقیت و انعطاف­پذیری تکیه می­کند تا به نتایج ارزشمندی دست پیدا کند (www.newqualitative.org).

    معلم به‌واسطه ویژگی­های شغل خود نمی‌تواند منبع دانایی و اطلاعات خود را تنها به کوشش‌های دیگران و پژوهشگران خارج از کلاس درس محدود سازد. او به‌عنوان فردی حرفه‌ای باید بتواند روش‌های خاصی از پژوهش‌های ناظر بر عمل، مانند اقدام پژوهی و درس پژوهی را برای حل مشکلات تدریس به کار گیرد و از نتایج آن در بهبود تدریس بهره گیرد (Saki, 2013). ازاین‌رو آشنایی معلمان با روش‌های جدید کیفی در سطح جهان می‌تواند آن‌ها را در به‌کارگیری محیط آموزشی مطلوب یاری رساند. در یک دسته­بندی کلی، طرح‌های تحقیق کیفی شامل روش روایتی[6]، پدیدارشناسی[7]، روش پژوهش نظریه برخاسته از داده­ها[8]، قوم‌نگاری[9]، مطالعه موردی[10] و اقدام­پژوهی[11] است. در حال حاضر روش­های پژوهش کیفی در سطح جهان چنان تغییرات گسترده­ای پیدا کرده­اند که دسته­بندی آن‌ها در یک قالب مشخص مانند قبل کاری دشوار است (www.newqualitative.org). محدودیت­های پژوهش کیفی انسان­گرا با وارد شدن به حوزه هستی‌شناسی پسا آشکارتر شد (Lather, 2013 and Pierre). با توجه به ویژگی انعطاف­پذیری روش‌های کیفی نسبت به کمی، روش­های متنوعی در پژوهش­های کیفی مورد استفاده قرار می­گیرد که برخی از صاحب­نظران آن‌ها را فراتر از پژوهش­های کیفی می­دانند و عنوان پساکیفی را برای این روش­ها به کار می­برند. لذا امروزه روش­هایی که در حوزه روش پساکیفی[12] طبقه­بندی می­شوند خارج از چارچوب و استاندارد روش­های کیفی گذشته قرار دارند و روش­های متنوع و نوینی را برای انجام پژوهش­های عمیق برمی­گزینند. با توجه به این­که هر یک از روش­های پژوهش کیفی دارای مزایا و محدودیت­هایی است، استفاده ترکیبی از روش­های جدید کیفی و شبیه به هم می­تواند یک استراتژی مهم برای دستیابی به اهداف هر پژوهشی باشد (www.newqualitative.org).

    امرزه شاهد استقبال دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید از روش­های کیفی یا ترکیبی هستیم. وجود مجلات برتر روش­شناسی کیفی در سطح جهان و استقبال مجلات خارجی و داخلی از چاپ مقالات کیفی نشان می­دهد امروزه انجام پژوهش­های کیفی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و این بیشتر به‌دلیل کاربرد و اهمیت روش­های کیفی در کشف و حل مسائل انسانی و اجتماعی است. انجام پژوهش­های ارزشمند زمان زیادی را به خود اختصاص می­دهد و پژوهش­ها در حوزه تعلیم و تربیت عمدتاً در جوامع و گروه­های خاص مانند اقشار آسیب­پذیر در سطح جامعه و در حوزه تعلیم و تربیت (زنان، کودکان دارای مشکلات یادگیری، گروه­های نژادی و ...)، انجام می­شود که پیش‌ازاین به‌طور وسیع موردتوجه و استقبال پژوهشگران قرار نمی­گرفت. با توجه به ماهیت و عمق مسائل و مشکلات در نظام آموزشی کشور و لزوم تمرکز و حل این مسائل در هر دو سطح آموزش‌وپرورش و آموزش عالی، انجام پژوهش­های کاربردی و مطالعات عمیق می­تواند تا حد زیادی از حجم مشکلات بکاهد و راهکارهایی را نیز جهت حل مشکلات ارائه دهد. یکی از روش­های عملیاتی و قابل‌اجرا جهت حل مشکلات، استفاده از روش­های کیفی برای بررسی مشکلات موجود در نظام­های آموزشی است. در این میان، استفاده از روش­های نوین کیفی و فراکیفی برای بررسی این مسائل تا حد زیادی یاریگر متخصصان و صاحب­نظران این حوزه خواهد بود. مزیت­های استفاده از روش­های کیفی هم از جنبه نظری و هم از جنبه کاربردی و در سازمان­های آموزشی در طی تحقیقات و پژوهش­های گوناگون تا حد زیادی نشان داده شده است. همان­گونه که در حال حاضر نیز انجام پژوهش­های کیفی ازجمله اقدام­پژوهی در سطح گسترده­تر در بیشتر مدارس کشور (به‌ویژه از سوی معلمان) در حال انجام است. پژوهش حاضر با هدف معرفی روش­های نوین کیفی و تمرکز بر اهمیت و نقش آن‌ها در حل مسائل آموزشی، تلاش کرده است تا در داخل کشور مسیری هرچند ناتمام را جهت کمک به معلمان و اساتید و دانشجویان نشان دهد و از این طریق گامی مثبت جهت نشان دادن نقش پررنگ روش­های کیفی در حل مشکلات نظام آموزشی بردارد.

    انجام پژوهش در این جوامع نیازمند بهره­گیری از روش­های پژوهشی است که ضمن رعایت اخلاق پژوهش، نتایج قابل قبولی را به دست دهد که در حال حاضر تحولات روش­شناسی کیفی این نیاز را تا حدود زیادی برآورده کرده است. با توجه به ضرورت و اهمیت روش کیفی در حوزه آموزش و تدریس آشنایی با جدیدترین تحولات روش­شناسی کیفی می­تواند مسیری جدید در کارهای پژوهشی ایجاد کند و انگیزه پژوهشگران در این حوزه را برای کسب تخصص در انجام تحقیقات کیفی افزایش دهد.

    لذا هدف این مقاله آشنا ساختن متخصصان و پژوهشگران با جدیدترین تحولات روش­شناسی کیفی در سطح جهان از طریق بررسی یکی از مجلات معتبر بین­المللی با عنوان «مجله بین‌المللی تحقیقات کیفی در آموزش[13]» است.    مروری بر پژوهش­های انجام یافته در حوزه­های علوم رفتاری در داخل کشور نشان می­دهد که این­گونه پژوهش­ها در گذشته بیشتر با روش­های کمی انجام شده­اند و کمتر روش­های کیفی مورد استفاده قرار گرفته است؛ اما در سال­های اخیر پژوهش­های ارزشمندی جهت بررسی روش­شناسی در داخل کشور انجام شده است که با توجه به هدف پژوهش حاضر، به برخی از پژوهش­های مرتبط اشاره می­شود. در مقاله­ای (Rahmanpoor and Nasrisfahani, 2013)  با عنوان «روش‌شناسی پژوهش­های داخلی و خارجی مربوط به حوزه برنامه درسی در آموزش عالی» به بررسی 30 پژوهش داخلی از 13 مجله و 30 پژوهش خارجی از 14 مجله معتبر در حوزه پژوهش‌های برنامه درسی در آموزش عالی پرداختند. نتایج نشان داد در پژوهش­های خارجی برنامه درسی، رویکرد کیفی غالب بود و پژوهش­های موردی و پدیدارشناسی دارای بیشترین کاربرد در میان پژوهشگران بود. در ایران رویکرد کمی غالب بود و روش پژوهش پیمایشی پرکاربردترین روش بود.

     در مقاله­ای دیگر(RadiAfsoran and Nasr, 2015) با عنوان «مطالعه ترجیحات روش­شناختی پژوهشگران حوزه مدیریت آموزشی در ایران و غرب و آینده روش­شناسی پژوهش در آن» به بررسی دو مجله انگلیسی و دو مجله داخلی مطرح (در سه سال اخیر در زمان انجام پژوهش) در رشته مدیریت آموزشی پرداختند. نتایج پژوهش­ آن‌ها نشان داد در ایران بیشتر مقالات دارای راهبرد کمی و درصد کمی از مقالات دارای راهبرد کیفی و ترکیبی بوده است. در غرب بیشتر مقالات دارای راهبرد کیفی، در رتبه بعد مقالات کمی و سپس مقالات ترکیبی قرار داشته­اند. در حیطه روش، بیشتر مقالات در ایران از روش پیمایشی و همبستگی استفاده کرده­اند و در غرب روش غالب، کیفی بوده است. در مورد ابزار پژوهش پرسشنامه بیشترین استفاده را در انجام پژوهش­ها در ایران داشته است؛ اما در غرب بیشترین استفاده از ابزارهای ترکیبی بوده است. (Brooks and Nomor, 2015) در مقاله‌ای با عنوان «پژوهش­های کیفی در مدیریت آموزشی» به بررسی تحقیقات کیفی پرداخته­اند و به این نتیجه دست یافته­اند که برای انجام پژوهش­های متعدد در زمینه مدیریت آموزشی به وجود تحقیقات کیفی نیاز است و بهتر است در پژوهش­ها از این نوع روش بیش از گذشته استفاده شود.

   (Devetak, Glazar and Vogrinc, 2010) در مقاله­ای با عنوان «نقش پژوهش­های کیفی در مطالعات آموزش علوم» به بررسی مجلات بین­المللی در سه سال اخیر پرداخته­اند. آن‌ها به این نتیجه دست یافته­اند که عمده­ترین روش­های مورد استفاده توسط پژوهشگران روش­های کیفی بوده است. طبق نتایج هر دو پژوهش،­ در سال­های اخیر حرکت از رویکردهای کمی به سمت کیفی و ترکیبی در ایران رو به افزایش است.

  

معرفی مجله بین‌المللی تحقیقات کیفی در آموزش

این مجله یکی از مجلات معتبر در حوزه روش­شناسی کیفی است. حوزه­های بررسی این مجله شامل علوم اجتماعی و تعلیم و تربیت[14] است و در کشور انگلستان در مرکز نشر تیلور و فرنسیس[15] انتشار یافته است. این مرکز تمام تلاش خود را برای بررسی صحت محتوای مقالات مجله به کار می­گیرد. در آخرین دسته­بندی در سایت اس جی آر[16] در سال 2015 دارای جایگاه[17]Q2 و اچ ایندکس[18]23 است. اولین شماره این مجله در سال 1998 انتشار یافت. این مجله در سایت­هایی ازجمله اریک[19]، ای اس سی آی[20]، ای آر ای[21]، ای آر آی اچ[22]، آی بی زد[23]، آی بی آر[24]، اسکوپوس[25]، مطالعات بین­المللی زنان[26] نمایه شده است. هدف این مجله افزایش نظریه­پردازی و کاربرد تحقیق کیفی در تعلیم و تربیت است. (تعلیم و تربیت در وسیع­ترین مفهوم ممکن تعریف شده است و حتی محیط­های غیر مدرسه­ای[27] را نیز شامل می­شود). این مجله، روش­ها و رویکردهای کیفی متنوعی ازجمله مشاهدات مردم­نگاری، زیست­نگاری، مصاحبه­، نظریه تجربه­محور، تاریخچه زندگی، پدیدارشناسی، خودمردم­نگاری، نقد برنامه درسی را در بر می­گیرد. هم­چنین رویکردهای نوآورانه و برانگیزاننده تحقیق کیفی را نیز مورد استقبال قرار می­دهد. مقالات نظری نیز شامل هستی­شناسی[28]، معرفت­شناسی[29]، روش­شناسی و اخلاق در حوزه گسترده­ای از دیدگاه­ها مورد استقبال قرار می­گیرد. مجله تحقیقات تجربی کارشناسی شده در مسائل مهم نژادپرستی[30] (شامل سفیدپوست­ها، برتری سفیدها)، سرمایه­داری و ساختار کلاسی آن (شامل نقد نئولیبرالیسم)، جنسیت و هویت جنسیتی، تعصبات زبانی و فرهنگ، بیگانه­ستیزی، مهاجرت و مسائل دیگری از ظلم و ستم و محرومیت را منتشر می­کند.

    همه مقالات پژوهشی در این مجله، بر اساس غربالگری اولیه ویرایشگر یا یک کمیته بررسی داخلی یا داوری خارجی توسط حداقل دو داور ناشناس تحت بررسی دقیق قرار می­گیرند. سهم مجله در انتشار پژوهش­های بین­المللی در سال 2015، 14.93 درصد بوده است. لازم به ذکر است مجله موردبررسی رویکردی کاملاً کیفی داشته و رسالت خود را چاپ مقالات کیفی قرار داده است. لذا امکان مقایسه آن با مجلات عام داخل کشور وجود ندارد.

 

سؤال­های پژوهش

سؤال اول: روش­های مختلف پژوهش کیفی و ابزارهای مورد استفاده در مقالات «مجله بین­المللی تحقیقات کیفی در آموزش» چه می­باشند؟

سؤال دوم: نوآوری­های روش­شناسی کیفی و پساکیفی در مقالات مجله موردبررسی شامل چه مواردی است؟

سؤال سوم:زمینه بررسی مقالات موردبررسی شامل چه مواردی است؟

 

روششناسی پژوهش

با توجه به هدف پژوهش حاضر که معرفی جدیدترین تحولات نظری و روش­شناسی کیفی در مجلات معتبر بین­المللی بوده است، روش پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل اسنادی بود. جهت رسیدن به این هدف، مجلات مطرح روش­شناسی کیفی از ابعاد مختلف ازجمله ضریب تأثیر، ایندکس، چارک و حوزه پژوهش، بررسی و بر اساس دلایل ارائه شده در قسمت معرفی مجله، یک مجله معتبر در حوزه روش‌شناسی کیفی با عنوان «مجله بین‌المللی تحقیقات کیفی در آموزش» انتخاب و تمام شماره‌های مربوط به سال­های 2016(تعداد 10 شماره) و 2 شماره سال 2017(در زمان انجام پژوهش دو شماره انتشار یافته بود) موردبررسی قرار گرفت. از مجموع 82 مقاله چاپ شده در سال 2016 و 16 مقاله چاپ شده در سال 2017، تعداد 69 مقاله در سال 2016 و 14 مقاله در سال 2017 بررسی و تحلیل شد. مقالاتی که موردبررسی قرار نگرفتند (13 مقاله)، جزء مقالات مروری و مرور کتاب[31] بودند که با توجه به هدف پژوهش لزوم بررسی آن‌ها وجود نداشت. در هر مقاله، روش پژوهش، ابزار مورد استفاده و جامعه آماری استخراج و در جداول[32] دسته‌بندی گردید. در برخی از مقالات روش­های پژوهش نوینی مورد استفاده قرار گرفته بود که متفاوت با روش­های پژوهش شناخته شده کیفی بودند لذا بخش مهمی از یافته­های پژوهش اختصاص به معرفی این روش­های کیفی و پساکیفی داشت. با توجه به این­که در کشور ایران نیز برخی ازاین‌روش­ها مطرح نشده یا کمتر مورد استفاده قرار گرفته ­است، یافته­های پژوهش حاضر می­تواند گامی مؤثر در هدایت پژوهشگران داخلی برای استفاده از روش­های کیفی با ابزارها و روش­های جدید باشد.

 

یافته­های پژوهش

برای پاسخگویی به سه سؤال اصلی پژوهش، مقالات دو سال اخیر مجله (سال­ 2016 و دو شماره سال 2017)، به تفکیک موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. در ادامه تعداد مقالات هر شماره و فراوانی کل در قالب جدول ارائه شده است.

 

جدول (1): فراوانی مقالات چاپ شده به تفکیک شماره از سال­های­2016 تا 2017

سال

شماره مجله

تعداد مقالات چاپ شده

تعداد مقالات بررسی‌شده

تعداد مقالات بررسی نشده

 

 

 

 

2016

1

8

6

2

2

9

7

2

3

8

5

3

4

8

7

1

5

7

5

2

6

7

7

-

7

9

8

1

8

9

9

-

9

10

10

 

10

7

5

2

 

2017

1

9

8

1

2

7

6

1

کل

98

83

13

 

با توجه به جدول شماره (1) به‌طورکلی 98 مقاله در مجله چاپ شده است. از این تعداد 83 مقاله موردبررسی قرار گرفت.

سؤال اول: روش­های مختلف پژوهش کیفی و ابزارهای مورد استفاده در مقالات «مجله بین­المللی تحقیقات کیفی در آموزش» چه می­باشند؟

الف) روش­های مورد استفاده: یافته­های مربوط به بخش نخست سؤال اول پژوهش، به‌صورت فراوانی و درصد در جدول شماره 2، ارائه شده­ است.

 

جدول (2): فراوانی و درصد روش­شناسی مقالات بررسی‌شده

ردیف

 

روش پژوهش

 

فراوانی

 

درصد فراوانی

 

ردیف

 

روش پژوهش

 

فراوانی

 

درصد فراوانی

1

 

مردم‌نگاری

 

21

 

27.63

 

 

 

بری­کلاژ

 

1

 

1.31

2

 

روایتی

 

12

 

15.78

 

14

 

تحقیق فلسفی­همکارانه

 

1

 

1.31

3

 

مطالعه موردی

 

8

 

10.52

 

15

 

پدیدارشناسی

 

1

 

1.31

4

 

اقدام پژوهی

 

5

 

6.57

 

16

 

تحلیل گفتمان انتقادی

 

1

 

1.31

5

 

مرور سیستماتیک

 

4

 

5.26

 

17

 

موارد چندگانه

 

1

 

1.31

6

 

خود شرح‌حال‌نویسی

 

3

 

3.94

 

18

 

مباحثه­ای

 

1

 

1.31

7

 

استعاره

 

2

 

2.63

 

19

 

فمینیست

 

1

 

1.31

8

 

عکس صدا

 

2

 

2.63

 

20

 

دیفرکشن

 

1

 

1.31

9

 

غیربازنمودی

 

2

 

2.63

 

21

 

روش ضد استعماری

 

1

 

1.31

10

 

پسا کیفی

 

2

 

2.63

 

22

 

مطالعه موردی اکتشافی

 

1

 

1.31

11

 

مطالعه موردی گنجانده شده

 

2

 

2.63

 

23

 

نظریه تجربه محور

 

1

 

1.31

12

 

پژوهش تجربی

 

1

 

1.31

 

24

 

صدای آب

 

1

 

1.31

13

 

شعر پژوهی

 

1

 

1.31

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    با توجه به جدول (2)، روش مردم‌نگاری با (27.63) درصد بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. بعد از آن به ترتیب روش روایتی با (15.78) درصد، مطالعه موردی (10.52) درصد، اقدام پژوهی (6.57) درصد، مروری (5.26) درصد، خود شرح‌حال‌نویسی (3.94) درصد، روش استعاره، عکس صدا، غیر بازنمودی، فراکیفی و گنجانده شده با (2.63) درصد و روش­های پژوهش تجربی، پدیدارشناسی، مطالعه موردی اکتشافی، موارد چندگانه، شعر­پژوهی، بری­کلاژ، تحقیق فلسفی همکارانه، گفتمان تحلیل انتقادی، مباحثه­ای، فمینیست، دیفرکشن، روش ضداستعماری، نظریه تجربه محور و صدای آب با (1.31) درصد می­باشند.

 در ادامه تمامی روش­های کیفی در نمودار (1) نمایش داده شده­اند.

 

 

نمودار (1): فراوانی روش‌شناسی مقالات بررسی‌شده

 

ب) ابزارهای مورد استفاده: جهت پاسخگویی به بخش دوم سؤال اول پژوهش، فراوانی و درصد ابزار اندازه‌گیری در مقالات بررسی‌شده در جدول شماره (3) ارائه شده­ است.

 

جدول (3): فراوانی و درصد ابزار جمع‌آوری اطلاعات مقالات بررسی‌شده

ردیف

 

ابزار جمع‌آوری اطلاعات

 

فراوانی

 

درصد فراوانی

1

 

مصاحبه

 

34

 

37.7

2

 

مشاهده

 

16

 

17.7

3

 

بررسی مستندات

 

10

 

11.1

4

 

دست‌نوشته و تجربیات

 

6

 

6.6

5

 

داستان‌نویسی

 

6

 

6.6

6

 

ضبط ویدئو

 

5

 

5.5

7

 

بحث‌های مشارکتی

 

4

 

4.4

8

 

مباحثه

 

4

 

4.4

9

 

استفاده از روش ترکیبی[33]

 

2

 

2.2

10

 

پرسشنامه و نظرسنجی

 

2

 

2.2

11

 

تئوری فعالیت و بحث نقادانه

 

1

 

1.1

 

    طبق جدول شماره 3، در بین ابزارهای استفاده شده، مصاحبه با (37.7) بیشترین فراوانی را داشت. بعد از آن به ترتیب، مشاهده (17.7)، بررسی مستندات (11.1)، دست‌نوشته و داستان‌نویسی (6.6)، ضبط ویدئو (5.5)، مباحثه و بحث­های مشارکتی (4.4)، استفاده از روش ترکیبی، پرسشنامه و نظرسنجی (2.2) و تئوری فعالیت و بحث نقادانه (1.1) قرار گرفته­اند.

 

در ادامه تمامی ابزارهای استفاده شده در مقالات، در نمودار (2) نمایش داده شده­اند.

 

 

نمودار (2): فراوانی ابزار جمع‌آوری اطلاعات مقالات بررسی‌شده

سؤال دوم: نوآوری­های روش­شناسی کیفی و پساکیفی در مقالات مجله موردبررسی شامل چه مواردی است؟

بخش مهم یافته­های پژوهش، استفاده محققان از روش­های نوآورانه کیفی و پساکیفی در مقالات بررسی‌شده بود. لذا جهت پاسخگویی به سؤال دوم پژوهش، توضیحات مربوط به این روش­ها به ترتیب برای روش­های پساکیفی و کیفی در ادامه ارائه می­شود.

    پژوهش پسا کیفی با هدف سازمان‌دهی و ساختاربخشی پژوهش کیفی انسانی کشف شد. از نظر محققان در حوزه نظریه­پردازی و روش­شناسی باید بیشتر درباره واژه پسا در دهه دوم قرن بیست و دوم تفکر صورت گیرد. اخیراً پژوهش پسا کیفی توجه روش­شناسی زیادی را به دست آورده است. مجلات روش­شناسی گوناگون، موضوعات خاصی را به روش پسا کیفی اختصاص داده­اند. در مطالعات سازمانی، این روش پژوهش همچنان ناشناخته­ است. روش­های پسا کیفی نشان­دهنده روش­های بدون ساختارهای هنجاری و مرز مشخص است. روش­هایی متنوع که در هرجا و هر زمان ممکن است شروع شود، نامشخص باقی بماند و موجب تغییراتی شود، اما انجام آن ممکن است باعث ایجاد یک حس عدم اطمینان و سردرگمی شود (جانگبرگ و همکاران[34]، 2015). انواع روش­های پساکیفی[35] که در مقالات بررسی‌شده عبارتند از: بری­کلاژ[36]، روش شعر پژوهی، سی پی آی[37] یا تحقیق فلسفی همکارانه، روش عکس صدا[38]، روش غیر بازنمودی[39]، بازی با آب و صدای آب، روش فمینیست[40]، روش موارد چندگانه[41]، روش دیفرکشن[42]، مطالعه موردی اکتشافی[43]، خود مردم‌نگاری[44]. علاوه بر آن در برخی از مقالات بررسی‌شده نیز روش­های معمول کیفی با ایجاد تغییرات و یا اضافه کردن بخش نوآورانه به کار پژوهش انجام شده بودند. لذا روش­های مردم‌نگاری شبکه­ای[45]، اقدام پژوهی فکورانه[46]، مطالعه موردی اکتشافی[47] و خود مردم‌نگاری[48] ازجمله روش­هایی است که در مقالات بررسی‌شده به آن‌ها اشاره شده است.

 

سؤال سوم:جامعه آماری مقالات موردبررسی شامل چه مواردی است؟

 

جدول (4): فراوانی و درصد جامعه مقالات بررسی‌شده

ردیف

 

جامعه

 

فراوانی

 

درصد فراوانی

1

 

دانش آموزان

 

24

 

32/.

2

 

والدین

 

4

 

5.3

3

 

دانشگاه

(دانشجویان، اعضای هیئت‌علمی)

 

14

 

18.6

4

 

کادر آموزشی (معلم، مدیر)

 

9

 

12/.

5

 

کودکان

 

4

 

5.3

6

 

محقق

 

7

 

9.3

7

 

بیماران

 

2

 

2.6

8

 

مدارک و اسناد

 

4

 

5.3

9

 

زنان و مردان

 

6

 

8/.

10

 

روانشناس علمی

 

1

 

1.3

 

    در بین جامعه استفاده شده طبق جدول شماره 4، دانش آموزان با (32) درصد بیشترین فراوانی را داشتند. بعد از آن به ترتیب، دانشگاه (18.6)، کادر آموزشی (12)، محقق (9.3)، زنان و مردان (8/.)، والدین و مدارک و اسناد (4)، بیماران (2) و روانشناس علمی (1) قرار گرفته­اند. با توجه به این مسئله بیش از 50 درصد از پژوهش‌های اخیر آموزشی در خدمت معلمان و دانش آموزان قرار گرفته است. بر این اساس معلمان می‌توانند از این طریق به پژوهش‌های کیفی در داخل کلاس خود دست بزنند و نتایجی عمیق به دست آورند.

    در ادامه فراوانی جامعه پژوهش در مقالات بررسی‌شده، در نمودار (3) نمایش داده شده­اند.

 

نمودار (3): فراوانی جامعه مقالات بررسی‌شده

بحث و نتیجه‌گیری

هدف از پژوهش حاضر بررسی تحولات نظری و روش‌شناسی مجله بین­المللی تحقیقات کیفی در آموزش بوده است. در این راستا روش پژوهش، ابزار مورد استفاده و جامعه آماری مقالات دو سال اخیر این مجله موردبررسی قرار گرفت. یافته­های مربوط به سؤال اول پژوهش نشان داد، از میان تمام روش­های کیفی، روش مردم‌نگاری بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. بعد از آن به ترتیب روش روایتی، مطالعه موردی، اقدام پژوهی، خود شرح‌حال‌نویسی، استعاره، عکس صدا، غیر بازنمودی، مطالعه موردی گنجانده شده، پژوهش تجربی، شعر پژوهی، بری­کلاژ، تحقیق فلسفی همکارانه، پدیدارشناسی، مطالعه موردی اکتشافی، تحلیل گفتمان انتقادی، موارد چندگانه، مباحثه­ای، فمینیست، دیفرکشن، روش ضد استعماری، مطالعه موردی اکتشافی و نظریه تجربه­محور می­باشند. روش مردم­نگاری ازجمله مهم­ترین و پرکاربردترین روش­های کیفی در میان پژوهشگران در حوزه آموزش است. ازجمله ویژگی­های مهم این روش اختصاص زمان طولانی برای انجام آن است. نتایج به‌دست‌آمده ازاین‌روش به‌طورمعمول دارای اعتبار زیادی است. در یک دسته­بندی کلی روش­های اشاره شده در این مقاله را به دو دسته روش­های کیفی و روش­های نوین کیفی[49] یا روش­های معمول و غیرمعمول و نوآورانه تقسیم­بندی شد.

    بر اساس یافته­های مربوط به بخش دوم سؤال اول پژوهش، ابزار گرداوری اطلاعات در هریک از مقالات بررسی‌شده، متفاوت بوده­اند و گاهی در هریک از مقالات بیش از یک ابزار استفاده شده است. مطابق با یافته­های پژوهش، مصاحبه دارای بیشترین فروانی و بعد از آن به ترتیب ابزارهای مشاهده، بررسی مستندات، دست‌نوشته و بازگویی تجربیات، داستان­نویسی، ضبط ویدئو، بحث­های مشارکتی، مباحثه، استفاده از روش ترکیبی، پرسشنامه و نظرسنجی و تئوری فعالیت و بحث نقادانه قرار گرفته­اند. همان‌طور که مشاهده می­شود، مصاحبه به‌ویژه مصاحبه­های باز، غیررسمی و گروهی در مقالات موردبررسی بیشترین استفاده را داشته است. مصاحبه ازجمله مهم­ترین ابزارهای مورد استفاده در تحقیقات کیفی است که امروزه در داخل کشور نیز در انجام تحقیقات کیفی بیشترین استفاده را به خود اختصاص داده است زیرا امکان جمع­آوری اطلاعات عمیق و جامع را برای پژوهشگر فراهم می­کند. برخی از ابزارهای مورد استفاده ازجمله تئوری فعالیت، صدای آب، بازی با آب جزء روش روش­های نوین کیفی قرار می­گیرند.

    یافته­های مربوط به سؤال دوم پژوهش که بخش اصلی مقاله را به خود اختصاص داده است، در پی معرفی روش­های­ پژوهش نوآورانه کیفی و روش­های نوین کیفی بوده است. پژوهش مبتنی بر روش­های نوین کیفی در سال­های اخیر بعد از پژوهش کیفی مطرح شده است و شامل انواع مختلفی از روش­های جدید و ابزارهای پژوهشی متفاوت با ابزارهای معمول کیفی می­باشند. روش کیفی به تمام روش­های معمول کیفی (ازجمله مطالعه موردی، قوم­نگاری، پدیدارشناسی) اشاره می­کند که در بسیاری از پژوهش­های کیفی از آن‌ها استفاده می­شود و هریک دارای اصول و استانداردهای مورد تأیید و شناخته شده می­باشند. روش‌های نوین کیفی شامل روش­های بدون هنجار و ساختار مشخص می­شود. برخی ازاین‌روش­های روش­های نوین کیفی و کیفی که در مقالات موردبررسی استفاده شده بودند شامل این موارد بودند: روش عکس صدا، موارد چندگانه، مطالعه موردی گنجانده شده، شعر پژوهی، برکولیج، تحقیق فلسفی همکارانه، غیربازنمودی، فمینیست، دیفرکشن و ضد استعماری، مردم­نگاری شبکه­ای، اقدام­پژوهی انعکاسی و خود مردم­نگاری. بر اساس یافته­های مربوط به سؤال سوم پژوهش، جامعه آماری مقالات موردبررسی را بیشتر قشر تحصیل‌کرده و دانشگاهی و مدرسه­ای تشکیل داده است. دانش­آموزان بیشترین فراوانی را دارد. بعد از آن به ترتیب، والدین، دانشگاه، کادر آموزشی، کودکان، محقق، بیماران، مدارک و اسناد، زنان و مردان و روانشناس علمی قرار گرفته­اند. انجام تعداد بیشتر پژوهش­ها در مدارس و بین دانش­آموزان نشان می­دهد محققان به مسائل و مشکلات این بخش از نظام آموزشی اهمیت زیادی می­دهند و با انجام پژوهش­های کیفی و در بیشتر موارد نوآورانه و طولانی‌مدت در پی کشف و حل مسائل نظام آموزشی می­باشند.

    لزوم توجه به پژوهش‌های کیفی و انواع آن تا آنجا پیش رفته است که مجلات متعددی با این رویکرد در حال فعالیت می­باشند. مجله بین مطالعات کیفی ازجمله مجله‌هایی است که با این رویکرد فعالیت‌های خود را پیش برده است و مقالات متعدد با روش‌های گوناگون در آن به چاپ رسانده است. بررسی و لزوم توجه به این امر در بخش یافته‌های پژوهش به‌درستی مشخص‌شده است. چنان چه افراد مختلف در حیطه‌های گوناگون به‌ویژه حوزه آموزش ازاین‌دست پژوهش‌ها حمایت نموده‌اند و سعی داشته‌اند تا با خلاقیت و پدید آوردن رویکردی نوین از روش‌های گوناگون کیفی در حوزه پژوهش خود استفاده نمایند. همین امر بررسی موشکافانه و عمیقی را طلبیده است. هریک از روش‌هایی که در بخش قبلی به آن‌ها اشاره شد، بخش کوچکی از فعالیت یا زندگی افراد را مورد کاوش قرار داده است و توانسته است به‌عنوان یک روش جدید و نوین مورد استفاده قرار گیرد. این در حالی است که با بررسی پژوهش‌های متعددی که در این زمینه در ایران انجام شده است روش‌های یکسانی اکثر پژوهش‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. روش کیفی مصاحبه و مشاهده به‌عنوان روش‌هایی محسوب می‌شوند که بیشترین استفاده و کاربرد را دارند. پژوهش حاضر در نظر داشت با بررسی یکی از مجلات بین­المللی کیفی بخشی ازاین‌روش­های جدید را معرفی نماید و راهنمای پژوهشگران داخلی برای انجام پژوهش کیفی در جوامع گوناگون باشد. در کنار روش­های پژوهش کیفی، استفاده از روش­های فراکیفی در سطح جهان رو به گسترش است. امید است نتایج پژوهش حاضر گامی مؤثر در به‌کارگیری گسترده روش­های پژوهش کیفی و فراکیفی در داخل کشور باشد و بر پربار شدن نتایج پژوهش­ها بیفزاید.

پیشنهادات

با توجه به بررسی‌های انجام شده، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده و بررسی پژوهش­های کیفی با رویکردهای نوین، پیشنهاد می­شود به‌منظور انجام پژوهش­های کیفی کاربردی در نظام­های آموزشی، ضمن بررسی دقیق روش­های پیاده‌سازی روش­های نوین کیفی، استفاده از هریک از روش­های پیشنهادی همچون بری­کلاژ، عکس صدا و ... مورد استفاده قرار گیرد.

    ازآنجاکه این پژوهش در راستای تعیین میزان پژوهش­های کیفی در حوزه آموزش صورت گرفته است، پیشنهاد می­گردد با اعتباریابی و بررسی عمیق، به سایر روش­های کیفی پرداخته شود و برای انجام پژوهش­های آتی مورد استفاده قرار گیرد.

    با توجه به وجود زمینه کاربرد اکثریت روش­های پژوهش نوین کیفی اشاره شده در این پژوهش و این­که به این روش­ها در داخل کشور تا حد کم و یا اصلاً به آن‌ها پرداخته نشده است، پیشنهاد می­گردد زمینه به‌کارگیری آن‌ها در مدارس (به‌ویژه از سوی معلمان) فراهم گردد و دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز در انجام پایان­نامه و یا رساله پژوهشی از روش­های مذکور استفاده کنند.

- پیشنهاد می­گردد تحولات نظری روش­های مذکور با انسجام بیشتر و به‌صورت عمیق­تر و مقایسه­ای موردبررسی قرار گیرد تا زمینه به‌کارگیری آن‌ها را در نظام­های آموزشی فراهم گردد.

- پیشنهاد می­گردد پژوهشگران ارجمند ضمن بررسی سایر مجلات معتبر کیفی داخلی و خارجی، به‌صورت مقایسه­ای مجلات معتبر پژوهش­های ترکیبی و کمی را نیز موردبررسی قرار دهند و روند تحولات نظری و روش­شناسی ایجاد شده در استفاده از روش­های پژوهش در داخل و خارج کشور را مورد تحلیل قرار دهند.



[1]. Positivism

[2]. Post-positivism

[3]. Naturalism

[4]. Pragmatism

[5]. Topic Expertise

[6]. Narrative

[7]. Phenomenology

[8]. Grounded theory

[9]. Ethnography

[10]. Case Study

[11]. Action Research

[12]. Post Qualitative Method

[13]. International Journal of Qualitative Studies in Education

Quartile. [17] (شاخصی است جهت تقسیم­بندی جامعه آماری به چهار چارک و معرف جایگاه ژورنال در حیطه تخصصی­اش می­باشد.)

[18]. H index (شاخصی عددی است که می­کوشد بهره­وری و تأثیرگذاری علمی آثار علمی یک فرد، نشریه، دانشگاه یا کشور را به صورت کمی نمایش دهد)

[20].  Emerging Sources Citation Index

[22]. European Reference Index for the Humanities 

[23]. Pedagogical and Educational Research International Bibliography of Periodical Literature on the Humanities and Social Sciences

[24]. International Bibliography of Book Reviews of Scholarly Literature on the Humanities and Social Sciences

[25]. SCOPUS

[26]. Women’s Studies International.

[27]. Non-School Settings

[28]. Ontology

[29]. Epistemology

[30]. Racism

[31]. Book review

[32] . کلیات جداول شامل عناوین مقالات، روش­ها، ابزارها و جامعه آماری هریک با توجه به حجم زیاد در قسمت پیوست ارائه شده است.

[33] . در اینجا منظور از روش ترکیبی استفاده از روش های متعدد برای انجام یک پژوهش بوده است.

[34]. Ljungberg etal

[35]. هریک از روش­های مورد بررسی در پیوست توضیح داده شده­اند.

[36]. Bricolage

[37]. Collaborative Philosophical Inquiry)CPI(

[38]. Photo -voice

[39]. Non-representational methodology

[40]. Feminist

[41]. Multicase Methodology

[42]. Diffraction

[43]. Explorative Case Study

[44]. Auto-ethnography

[45]. Network ethnography

[46]. Reflexive Action Inquiry

[47]. Explorative Case Study

[48]. Auto-ethnography

 

Abawi, K. (2008). Qualitative and quantitative research. reproductive health research methodology training at the Ministry of Public Health. World Health Organization/Geneva Foundation for Medical Education and Research. Geneva, Switzerland. 1-14.
Allwood, C. M. (2012). The distinction between qualitative and quantitative research methods is problematic. Quality & Quantity46(5), 1417-1429.
Afshari, B; Eshaghian, Z., & Bakhtiyar Nasrabadi, H. (2015). An Analysis of Ethical Principles in the Process of Educational Research, Journal of Proliferation of Ethics, 18, 94-67.
Bazargan, A. (2015). Introduction to Qualitative and Interdisciplinary Research Methods (Common Approaches to Behavioral Sciences). Tehran: print visit.
Blanc, A. M. (2016). Toward a post-multicase methodological approach. International Journal of Qualitative Studies in Education29(4), 467-497.
Brooks, J. S., & Normore, A. H. (2015). Qualitative research and educational leadership: Essential dynamics to consider when designing and conducting studies. International Journal of Educational Management, 29(7), 798-806.
Cadman, L. (2009). Nonrepresentational theory/nonrepresentational geographies. Elsevier Inc.University of Glasgow, Glasgow, UK, 1-8.
Denshire, S.(2013). Autoethnography. Charles Sturt University, Australia. Sociopedia. isa. 1-12.
Devetak, I., Glažar, S. A., & Vogrinc, J. (2010). The Role of Qualitative Research in Science Education. Eurasia Journal of Mathematics, Science & Technology Education6(1).Delavare, A. (2010). Qualitative Methodology, Strategic Quarterly, Successive 54, 329-307.
Sadoughi, M. (2008). Qualitative criteria for evaluating qualitative research, Quarterly Journal of Humanities, Successive 56, 72-55.
Saint-Dizier de Almeida, V., Colletta, J. M., Auriac-Slusarczyk, E., Specogna, A., Simon, J. P., Fiema, G., & Luxembourger, C. (2016). Studying activities that take place in speech interactions: a theoretical and methodological framework. International Journal of Qualitative Studies in Education29(5), 686-713.
Görlich, A.(2015). Poetic inquiry: understanding youth on the margins of education. International Journal of Qualitative Studies in Education, 29(4), 520- 535.
Hogan.A. (2015). Network ethnography and the cyberflâneur: evolving policy sociology in education, International Journal of Qualitative Studies in Education, 29(3), 381-398.
Hashemnezhad, H. (2015). Qualitative content analysis research: A review article. Journal of ELT and Applied Linguistics (JELTAL). 3(1). 54-62.
James, J., & Broussine, M. (2007). A reflexive action inquiry into the experience of working together as consultants. Organisational and Social Dynamics7(2), 292-312.
Lather, P., & St. Pierre, E. A. (2013). Post-qualitative research. International journal of qualitative studies in education26(6), 629-633.
Millett, S., & Tapper, A. (2012). Benefits of collaborative philosophical inquiry in schools. Educational Philosophy and Theory44(5), 546-567.
New qualitative research platforms and providers.(2012). New Qualitative Research Methods and Tools. Second edition. www.newqualitative.org. New York: Green Book.
Rahmanpoor, M., & Nasr Esfahani, A. (2013). Methodology of internal and external research related to curriculum in higher education. The twofold theory and practice in curriculum. 2, 148-125.
Radee Afsouran, N., & Nasr, A. (2015). Study of the methodological preferences of researchers in the field of educational management in Iran and the West and the future of research methodology, Journal of Educational Sciences, Shahid Chamran University of Ahvaz. 22 (2), 78-55.
Savenye, W. C., & Robinson, R. S. (2001). Qualitative research issues and methods: An introduction for educational technologists. Handbook of research for educational communications and technology, 1171-1195.
 
Somerville, M. (2016). The post-human I: Encountering ‘data’in new materialism. International Journal of Qualitative Studies in Education29(9), 1161-1172.
Sotiraki, V. (2014). Glitch Art Narratives: An investigation of the relation between noise and meaning. A Master’s Thesis for the Degree Master of Arts (Two Years) in Visual Culture. Lund University.
Thrift, N. J. (1997). The still point: resistance, embodiment and dance. Geographies of Resistance. ed. / S Pile; M Keith. Routledge. 124-151.
Van der Tuin, I. (2014). Diffraction as a methodology for feminist onto-epistemology: On encountering Chantal Chawaf and posthuman interpellation. Parallax20(3), 231-244.
Webb, C. (1993). Feminist research: definitions, methodology, methods and evaluation. Journal of Advanced Nursing18(3), 416-423.
Whitsed, C., & Wright, P. (2016). A bricolage exploration in genkan space: tengu and adjunct TEFL in the Japanese university context. International Journal of Qualitative Studies in Education29(4), 594-615.
Zainal, Z. (2007). Case study as a research method. Jurnal Kemanusiaan5(1).
Zohrabi, M. (2013). Mixed method research: Instruments, validity, reliability and reporting finding. Theory and Practice in Language Studies, 3(2), 254-262.