تبیین اهداف و فعالیت‎های یاددهی و یادگیری مطلوب در برنامه‎درسی کارورزی رشته حقوق

مقدمه و بیان مسئله

از گذشته دانشگاه‎ها بر تدریس دانش نظری تأکید داشتند، اما جامعه بیشتر متقاضی مهارت و تجربه عملی بود. ازاین‌رو بسیاری از دانشجویان رشته‎های علوم انسانی برای مشاغل موردنظر آماده نمی‎شدند (chen, hu, wang and chen, 2011). در حال حاضر یادگیری همراه با کار[1] به‌صورت گسترده برای گنجاندن تجربه عملی در برنامه‎های تحصیلی مبتنی بر حرفه رشته‎های حقوق، پزشکی و پرستاری به کار می‎رود (Abeysekera, 2006:6). یادگیری همراه کار در دروس کارشناسی حقوق جایگاه مهمی دارد. عموماً توافق دارند که کارکرد دانشکده‎های حقوق آماده‎سازی دانشجویان برای کار است (Stuckey, 2007). در سال 1999 کمیته اصلاح قانون استرالیا توصیه کرد آموزش حقوق بر آنچه حقوق‎دانان باید انجام دهند به‌جای آنچه باید بدانند، تمرکز کنند (Australian law reform committee, 2000). McNamara, 2009)) نیز در آموزش حقوق اظهار داشته است که به‌جای دانستنی‎ها باید بر توانایی انجام امور حقوقی تمرکز شود.

  کمیته ملی آموزش مشارکتی[2] بوستون تعریف جامعی از یادگیری همراه با کار ارائه می‎دهد: راهبرد ساختارمند تلفیق مطالعات کلاسی با یادگیری از طریق تجربه کاری مولد در زمینه‎های مربوط به اهداف شغلی یا دانشگاهی دانشجو (2006 Abeysekera,). یادگیری همراه با کار به دانشجویان در آماده‎سازی برای شیوهای عمل در مراکز حقوقی دنیای واقعی از طریق ارائه مهارت‎ها و برقراری ارتباط بین نظر و عمل کمک می‎کند و انتقال آن‌ها از دانشگاه به دنیای عمل را موردحمایت قرار می‎دهد (Shirley, Davies, Cockburn and Carver, 2006). کارورزی یک نوع یادگیری همراه با کار مناسب برای دانشجویان رشته حقوق است.

  (2012 Renganathan, AmriBin and Chong,) کارورزی را به‌عنوان فرصتی برای دانشجویان در ضمیمه کردن تجارب کاری با دانش در آموزش دانشگاهی از طریق یک محیط شغلی حرفه‎ای در دنیای واقعی برنامه‌ریزی‌شده و نظارت شده تعریف می‎کند. کارورزی را (Pause, Jahnson and Miller, 1988) مانند تجربه میدانی، کار میدانی، آموزش عملی، آموزش مشارکتی و یادگیری تجربی می‏دانند. کارورزی یک یادگیری تجربی است که فرصت تلفیق و یکی شدن فکر و عمل را به دانشجو می‎دهد. (Jackel, 2011) فواید یا مزایای کارورزی را برای دانشجویان در پنج دسته‎ شامل: شخصی (خود اجرایی، نفوذ، بهره‎وری وپشتکار)؛ بین فردی (کار گروهی، ارتباط اثربخش و رهبری)؛ تحصیلی (تفکر انتقادی، کسب دانش، یادگیری و کار به‌طور مستقل)؛ استخدام (مهارت فنی، رشد حرفه‌ای و اشتغال) و فعالیت شهروندی (آگاهی از مسائل جامعه، کمک به جامعه) طبقه‌بندی می‎کند (ص204). (Alpert, Heaney and Kuhn, 2009) فواید کارورزی را در چهار گروه؛ عبور از شکاف بین کلاس درس و محل کار؛ بهبود اشتغال؛ رشد حرفه‌ای و بهبود مهارت‌های شخصی طبقه‌بندی کرده است. در برنامه کارورزی عدالت کیفری دانشگاه وینونا موارد زیر به‌عنوان اهداف اصلی کارورزی برای دانشجویان مدنظر قرار گرفتند:

1)   بررسی نقش‎ها و مسئولیت‎های متفاوت در درون عدالت کیفری

2)   کاربرد دانش و مهارت آموخته‌شده در کلاس درس

3)   رشد روابط حرفه‎ای یا پرسنل عدالت کیفری

4)   پرداختن به نیازمندی‏های بعد از فارغ‌التحصیلی

5)   دریافت پیشنهادات حرفه‎ای و استخدام در آینده (Criminal justice program, 2012).

  یافته تحقیق‎های متعدد نشان داد که کارورزی اهداف و نتایج یادگیری بسیار سودمندی برای دانشجویان به همراه دارد که در این ابعاد طبقه‎بندی می‎شوند:

  اول، کارورزی به دانشجویان فرصت زیادی برای کاربرد و تمرین دانش و مهارت کسب شده ارائه می‎دهند. کارورزی سناریوهای عملی برای کاربرد و رشد دانش حرفه‎ای و مهارت‎ها فراهم می‎کند(Khalil, 2015; Gilbert, Banks, Harser, Rhodes and Less, 2014; Daniels and Brooker, 2014; Narayanan, Oik and Fukami, 2010; Caravan and Murphy, 2001).

(Yiu and Law, 2012) نشان دادند کارورزی نه‌تنها به کارورزان در رشد مهارت‎ها و دانش حرفه‌ای کمک می‎کند، بلکه مهارت‎های نرم مانند ارتباطات شفاهی، کتبی، ارتباطات بین فردی، حل مسئله، کار تیمی، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری را نیز بهبود می‎بخشد.

دوم، کارورزی به دانشجویان اجازه می‎دهد که در دنیای کاری خود را هدایت کنند و تصمیم بگیرند با این حرفه خاص تناسب دارند یا نه. مطالعات بسیاری درباره تأثیر تجربه کارورزی بر تمایلات شغلی کارورزان صورت گرفته است (Nghia and Duyen, 2018; Robinson, Ruhanen, 2016; Nunley, Pogh, Romero and seals, 2016; Allen, 2011).  علاوه بر آن، کارورزی احتمال استخدام دانشجویان در آینده را افزایش می‎دهد. همچنین فرصت شبکه‎سازی با افراد حرفه‎ای در زمینه موردعلاقه و موقعیت‏های شغلی آینده را ایجاد می‎کند(Diaz, leon and Hernondez luna, 2015 & Maertz, stoeberl and Markeer, 2014).اطمینان بیشتر به مسیر شغلی، کسب اعتمادبه‌نفس بیشتر در توانایی انجام کار، آماده‌سازی حرفه‎ای، استخدام و بستن شکاف بین دانشگاه و جامعه ازجمله اهداف کارورزی از دیدگاه Moore and Plugge, 2008)) و Busby, 2002)) است. (Rangan and Natarjarathinam, 2014) در تحقیقی با عنوان چگونه کارورزی مناسب برای کارورز و مدیر را سازمان‌دهی کنیم؟ با استفاده از روش مصاحبه با 43 دانشجو در دانشگاه تگزاس به این نتیجه دست یافتند که پنج انتظار اصلی دانشجویان شرکت‎کننده در تحقیق از برنامه کارورزی، شامل این موارد است: کسب تجربه دنیای واقعی (30 نفر)؛ کسب دانش درباره شرکت‎ها و مؤسسات (16 نفر)؛ دیدن کاربرد آنچه در کلاس آموختند (9 نفر)؛ ایجاد روابط جدید (4 نفر) و کسب آموزش عملی (2 نفر).

  تحقیق‎های متعدد نشان داد یکی دیگر از اهداف و نتایج کارورزی به‌عنوان بخش اساسی چرخه یادگیری، افزایش انگیزه و عملکرد تحصیلی دانشجویان است (Jones, Green and Higson, 2017; Mansfield, 2011 and Reddy and Moores, 2006). (wiliams and Alawiye, 2001) بازخورد دانشجویان کارشناسی تربیت‌معلم را در کارورزی یک ساله بررسی کرد. بر مبنای نظرات آن‌ها آشکار شد که دانشجویان در کارورزی فهم بهتری از محتوای دروس به دست می‎آورند.

  توجه به اهداف در فعالیت‎های آموزشی، جهت حرکت، آغاز و انجام کار را مشخص می‎کند و از تلاش‎های بی‎ثمر و بی‎بهره جلوگیری می‎کند (2015 Hatami,). یادگیری از طریق رفتار فعال دانشجو صورت می‎گیرد؛ آنچه دانشجو انجام دهد یاد می‎گیرد، نه آنچه که استاد انجام می‏دهد. یادگیری محصول فعالیت‎ها و تجارب دانشجو است، ازاین‌رو در طراحی تجارب یادگیری باید بر فعالیت‎های دانشجو تمرکز داشت (Walsh, 2007). فعالیت یادگیری تک‌تک دانشجویان همچنین باید تعیین کند چگونه دانشجو به اهداف یادگیری خاصی دست می‎یابد و فرصت‎های یادگیری مورد تأیید ناظر محل کار را در برنامه بگنجانند (McNamara, 2009).

  در تحقیقی (Van Mol, 2017) ادراک 304 کارفرما از قابلیت استخدام فارغ‌التحصیلان رشته‎های مختلف ازجمله حقوق و روانشناسی در 31 کشور را بررسی کرد. مهارت‎های خاصی که کارفرمایان از کارآموزان انتظار داشتند، شامل مهارت‎های نگارشی و خواندن، زبان خارجه، رایانه، تخصصی، ارتباطات، حل مسئله و تحلیل، توانایی سازگاری و عمل در موقعیت جدید، تصمیم‎گیری، کار گروهی و برنامه‎ریزی بوده است؛ بنابراین در فعالیت‎های یادگیری کارورزی باید بر مهارت‎های قابلیت اعتماد، تداوم عملکرد، اشتیاق به یادگیری مهارت‎های جدید، وقت‎شناسی، اولویت‎دهی اثربخشی به وظایف، ابتکار و خودانگیختگی، ابراز رفتار اخلاقی و پذیرش انتقاد سازنده تأکید شود (Gault, Leach and Duey, 2010). در دانشکده‎های حقوق بر فعالیت‎های یادگیری دارای نظم مانند تجزیه ‌و تحلیل، تلفیق ایده‎ها و اطلاعات، قضاوت در مورد ارزش اطلاعات، کاربرد نظریه‌ها و مفاهیم برای مسائل عملی یا موقعیت‎های جدید تأکید دارند (2016: 110 Abner, and Kierstead). مهم‌ترین فعالیت‎ها در طول کارورزی را (Maelah, Aman, Mohamed and Ramli, 2012) توانایی استخراج و تحلیل اطلاعات از منابع متفاوت، کارگروهی، توانایی کار با رایانه، حضور در جلسات در زمان‎های تعیین‌شده، ارتباط شفاهی، مدیریت گروه، مهارت حل مسئله، ارتباطات کتبی، تفکر انتقادی، سازگاری با استرس، توان ایجاد ایده‎های عملی و تفکر خلاق می‎داند.

  تحقیقات نشان داده است مسئله اصلی که کارفرمایان با آن روبه‌رو هستند، نداشتن دانش عملی و مهارت کاربردی دانش‎آموختگان دانشگاه‎ها است. این امر در نتیجه سازمان‌دهی ضعیف در برنامه درسی است (Liviu and Andreea, 2013). به همین خاطر در سال‎های اخیر در برنامه‎درسی رشته‎های مختلف بازنگری صورت گرفته است. در همین راستا در برنامه درسی مصوب شورای تحول و ارتقای علوم انسانی برای رشته حقوق نیز درسی با عنوان کارآموزی قضایی گنجانده شده است. هدف این درس آشنا کردن دانشجویان با شیوه قضاوت و وکالت و اجرای قانون در محاکم است. با توجه به اینکه تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان حقوق پس از فارغ‎التحصیلی در شغل مهم قضاوت مشغول به کار می‎شوند یا به حرفه وکالت می‎پردازند و همچنین مشاهده اجرای حقوق در عمل تأثیر زیادی بر نحوه آموزش‎های حقوق دارد لازم است دانشجویان با حضور در محاکم قضایی از چگونگی اجرای قوانین و قضاوت و وکالت آگاه شوند. ارائه این درس با سرفصل‎های زیر ضروری است:

1. آموزش عملی آیین دادرسی کیفری در محاکم
2. آموزش عملی آیین دادرسی مدنی در محاکم
3. وظایف دفاتر مراجع قضایی
4. تنظیم دادخواست، شکایت و لوایح و نحوة طرح دعاوی مدنی، کیفری و امور حسبی (Council for the Transformation and Promotion of the Humanities, 2016).

  شایان‌ذکر است درس مذکور اختیاری بوده و واحد آن نیز نظری است. درصورتی‎که جایگاه و اهمیت دروس عملی به‌خصوص کارورزی ایجاب می‎کند که وزن بیشتری نسبت به دروس نظری داشته باشد و همچنین زمینه کار و فعالیت عملی دانشجویان در این‌گونه دروس فراهم شود. اگرچه در پاره‎ای از تحقیقات به مواردی از اهداف و فعالیت‎های کارورزی رشته حقوق اشاره شده است، اما پژوهش‎ها، به‌ویژه موارد مربوط به داخل کشور جامع و گسترده نیست، لذا هدف این پژوهش بررسی اهداف و فعالیت‎های یادگیری مناسب درس کارورزی در رشته حقوق در دانشگاه‎های کشور است. این پژوهش در راستای این هدف و به‌منظور پاسخ به پرسش‎های زیر انجام شده است:

1. اهداف برنامه درسی کارورزی رشته‎ حقوق باید چه مواردی باشد؟
2. چه فعالیت‎های یاددهی و یادگیری در فرایند کارورزی رشته‎ حقوق باید موردتوجه قرار گیرد؟

روش‌شناسی پژوهش

 پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی است و روش ترکیبی اکتشافی به کار برده که در آن داده‎های کیفی به‌منظور کمک به تنظیم پرسشنامه جمع‎آوری و تحلیل شد. از روش کیفی برای جمع‎آوری دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی، اعضای هیئت‌علمی، متخصصین و شاغلین حوزه حقوق درباره هدف و فعالیت کارورزی و از روش کمی برای بررسی دیدگاه دانشجویان سال سوم و چهارم تحصیلی و دانش‎آموختگان سال‎های 1393-1396 دانشگاه اصفهان استفاده شده است. رویکرد کمی از نوع زمینه‌یابی است.

  جامعه آماری این پژوهش در بخش کیفی، چهار گروه؛ اعضای هیئت‌علمی رشته حقوق در دانشگاه اصفهان (5 نفر)، متخصصان در حوزه کارورزی دارای تجربه و سابقه اجرایی در زمینه کارورزی و مدیریت دفتر ارتباط دانشگاه و صنعت (5 نفر)، شاغلین در حوزه حقوق (7 نفر) و دانشجویان تحصیلات تکمیلی (8 نفر) بوده‎اند. در مجموع با 25 نفر مصاحبه شد. روش نمونه‎گیری در بخش کیفی هدفمند بوده است. برای گردآوری اطلاعات از مصاحبه نیمه ساختارمند استفاده شده است. انجام مصاحبه‎ها تا رسیدن به اشباع نظری ادامه پیدا کرد. برای تحلیل داده‎های کیفی از روش تحلیل محتوای مصاحبه استفاده شد. مراحل فرایند تحلیل محتوای مصاحبه بر اساس نظر (Krippendorff, 2003) شامل جمع‎آوری اطلاعات، تقلیل داده‎ها، استنباط و تحلیل است. بدین ترتیب پس از ضبط و پیاده‎سازی مصاحبه‎ها، کار کدگذاری و دسته‎بندی آغاز شد. برای تک‌تک مصاحبه‎ها، طبقه‎بندی کدها و بازنگری در هر طبقه تا زمان قانع شدن از آن‌ها ادامه یافت. سپس برای تمام گویه‎های موجود در هر طبقه یک نام در نظر گرفته شد. تا اتمام تحلیل کل مصاحبه‎ها به بازنگری و مقایسه کد‎ها و طبقات تعیین‌شده در مصاحبه‎های قبل توجه شد.

   در بخش کمی برای انتخاب دانشجویان و دانش‎آموختگان دانشگاه اصفهان از روش نمونه‎گیری تصادفی طبقه‎ای متناسب با حجم استفاده شده است. بدین‌صورت که مجموع جامعه آماری شامل سه گروه؛ دانشجویان سال سوم، دانشجویان سال چهارم و دانش‎آموختگان محاسبه شد و متناسب با حجم نمونه از هر یک از سه طبقه تعدادی انتخاب شد. برای برآورد حجم نمونه از فرمول حجم نمونه کوکران استفاده شد و تعداد 114 نفر انتخاب شدند. بر اساس ویژگی‎های جمعیت‎شناختی 9/80 درصد از پاسخ‎دهندگان زن و 1/19 درصد مرد؛ از لحاظ وضعیت تحصیلی 64 درصد دانش‎آموخته، 14 درصد دانشجوی سال سوم و 22 درصد سال چهارم؛ 9/48 درصد از پاسخ‌دهندگان دارای تجربه کارورزی و 9/31 درصد شاغل بودند.

  برای جمع‎آوری اطلاعات از دانشجویان و دانش‎آموختگان دانشگاه اصفهان از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. به‌منظور تعیین روایی پرسشنامه پنج نفر از اعضای هیئت‌علمی دانشکده حقوق و علوم تربیتی در مورد آن اظهارنظر و تأیید کردند. برای برآورد پایایی و همبستگی درونی سؤالات پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده شد. پس از اجرای آزمایشی پرسشنامه بین 30 نفر از افراد نمونه، سؤالات دارای آلفای کمتر از 35/0 حذف یا اصلاح شد و پایایی دو حیطه هدف و فعالیت یادگیری به ترتیب 88/0 و 83/0 برآورد گردید. پرسشنامه موردنظر به‌صورت چاپی و الکترونیکی تهیه شد. از پرسشنامه چاپی برای جمع‎آوری نظرات دانشجویان سال سوم و چهارم رشته حقوق دانشگاه اصفهان استفاده شد و لینک نسخه الکترونیکی آن، پس از تشریح اهداف پژوهش و جلب مشارکت و همکاری، از طریق تلگرام و ایمیل برای دانش‎آموختگان سال‎های 96-1393 ارسال گردید. برای تجزیه‌وتحلیل ویژگی‎های جمعیت‎شناختی گروه‎های موردمطالعه از آمار توصیفی و به‌منظور پاسخگویی به پرسش‎های تحقیق، از روش‎های آماری استنباطی (آزمون t تک نمونه‎ای و فریدمن) با رعایت پیش‎فرض‎ها استفاده شده است.

یافته‎های پژوهش

سؤال اول پژوهش: اهداف برنامه درسی کارورزی رشته‎ حقوق باید چه مواردی باشد؟

 همان‌طور که ذکر شد برای پاسخ به سؤال تحقیق از دو ابزار مصاحبه و پرسشنامه استفاده شده است. ابتدا یافته‎های مصاحبه و سپس پرسشنامه ارائه می‎شود:

الف) یافته‎های مصاحبه

بر اساس دیدگاه مصاحبه‎شوندگان، اهداف برنامه درسی کارورزی رشته حقوق را می‎توان در چهار مقوله شامل ارتقای دانش نظری، ارتقای مهارت‎های تخصصی، افزایش تعامل و فرصت جذب و استخدام دسته‎بندی کرد که در ادامه به تفکیک توضیح داده می‎شوند.

1- ارتقا و تعمیق دانش نظری: از دیدگاه 22 درصد مصاحبه‎شوندگان یکی از اهداف مهم در برنامه درسی کارورزی، افزایش و تعمیق دانش نظری است. برای مثال مصاحبه‎شونده شماره 15 معتقد است:"بارزترین هدف و پیامد کارورزی رشته حقوق، عینی کردن و ملموس‎تر کردن آنچه به دانشجو تدریس شده، است چون عرصه عمل در رشته با حوزۀ تدریس در دانشگاه فاصله زیادی دارد و در عمل ما شاهد تفاوت‎های زیادی هستیم نسبت به آنچه در دانشگاه می‎خوانیم". از دیدگاه مصاحبه‎شونده شماره 1، "از کارورزی رشته حقوق انتظار می‎رود که دانشجو با انجام این درس با تطبیق مواد قانونی و عملی، بهتر بتواند قانون را درک کند و به جنبه‎های عملی کار آشنایی پیدا کند و این باعث تطبیق و تثبیت بهتر مطالب در ذهن دانشجو می‎شود".

مصاحبه‎شونده شماره 4 در این مورد بیان داشت:

  اگر کارورزی از دوره لیسانس شروع شود خیلی خوبه. خیلی از ان چیزایی که در دوره لیسانس می‎خوانیم در عمل اجرا نمی‎شود. دادگستری ما خیلی از موارد که فکر می‎کنیم هیچ اختلاف‌نظری دربارش نیست وقتی وارد دادگاه که می‎شویم می‎بینیم رویه قضاوت چیز دیگری است، به‌طور دیگر عمل می‎کنند خیلی از مسائل که فکر می‎کنیم زیاد اهمیت نداره، وقتی وارد می‎شویم، دیدگاهمان کاملاً عوض می‌شود. من یک مثال بزنم ما یک قانون داریم درباره اجاره مال سال 56 است در دانشگاه زیاد روش کار نمی‎شود، خیلی توجهی نمی‎شود ولی خود من تو این مدتی که دادگستری می‎رفتم می‎دیدم چقدر دعاوی مهم و میلیاردی درگیرش بودن. خوب اگر از همون ابتدا ما بدانیم چقدر اهمیت داره این موضوع شاید خیلی گسترده‎تر توی دانشگاه‎ها تدریس می‎کنیم، مسائل را خیلی بازتر می‎کنیم. خیلی جا داره برای تحقیقات و برای نوشتن مقاله.

2- ارتقاء مهارت‎های تخصصی: 77/39 درصد از مصاحبه‎شوندگان به یادگیری و بالا رفتن سطح مهارت‎های تخصصی در دوره کارورزی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف اشاره داشتند. برای مثال، از دیدگاه مصاحبه‎شونده شماره 19 "مطمئناً برای اینکه کارورزی در رشته حقوق مؤثر واقع شود کارورزان باید بتوانند پیرامون رشته خود در بازار کار تجربه کسب کنند، خوب این امر یا باید در دادگستری‎ها اتفاق بیفتد یا باید در کنار وکیل اتفاق بیفتد یا در اداراتی که احتیاج به افرادی که رشته حقوق را خواندند". دانشجویان زمانی می‎توانند با آمادگی کامل در موقعیت‌های شغلی عمل کنند که علی‎رغم کسب دانش و مبانی نظری، فوت‌وفن‌ها و نکات ظریف مربوط به رشته تحصیلی را آموخته باشند. کارورزی می‎تواند زمینه کسب تجربه و یادگیری ظرافت‎های شغلی را فراهم کند. دراین‌باره مصاحبه‌شونده شماره 7 اظهار داشت: "آموختن آنچه می‌توان از آن به‌عنوان حقوق نانوشته نام برد، مسائل حقوقی و فنون خاصی که در هیچ کتابی نوشته نشده و با تجربه و کار عملی برای فرد به دست میاد، یکی از فواید دوره کارورزی است".

  آنچه فرصت ارتقا مهارت‎های تخصصی را فراهم می‎کند کاربرد دانش نظری در محیط واقعی است. 5 نفر از مصاحبه‌شوندگان به این مورداشاره کردند. برای مثال از دیدگاه مصاحبه‎شونده شماره 2، "به‌طور مشخص کارورزی رشته حقوق باید درصدد تحقق اهداف زیر باشد: کمک به دانشجویان جهت استفاده عملی از دانش نظری خویش و فراهم نمودن شرایطی که دانشجویان حقوق با واقعیات حرفه‎ای مواجه شوند و براساس آن بین معلومات آکادمیک و شرایط واقعی حرفه‎ای خود تناسب برقرار کنند". مصاحبه‌شونده شماره 25 در این راستا بیان داشت: "اهداف ایدئال آن است که در حقیقت یافته‎های علمی را در عمل نیز تجربه کنند؛ یعنی ببینند چقدر این تئوری‎ها با واقعیت منطبق است. چون گاهی وقت‎ها ما در رشته‌ی حقوق با یک تئوری‎های خیلی خوبی روبه‌رو هستیم که در عمل بهش نمی‌رسیم یعنی عمل خیلی متفاوت است ما معمولاً مدینه‎ی فاضله را برای دانشجو می‎گوییم، ولی مدینه‎ی فاضله در بیرون ممکن است وجود نداشته باشد".

مصاحبه‌شونده شماره 21 با تشبیه رشته حقوق به عطاری، اهمیت تجربه حاصل از فعالیت‎های عملی را برجسته کرد و بیان نمود:

  فرد حقوقدان مثل عطاری است که با قوطی‎های مختلف دارو سروکار دارد. وقتی یکی اومد باید ببیند اگر گفت دلم درد می‎کند از قوطی اول 1 گرم، از قوطی دهم، چه مقدار و چطوری قاطی کند، بجوشاند تا خوب شود. حقوق هم همینه. ساده‌ترین پرونده ما چک است، چک، آیین دادرسی مدنی، آیین دادرسی کیفری، حقوق مدنی، تجارت، حقوق جزا می‌خواهد، اینا را باید بفهمی. دانشجو اگر تجربه کاری در زمینه مباحث حقوقی نداشته باشد نمی‎‎تواند از عهده کار برآید. کارورزی می‎تواند فوت‌وفن‌های تجربی رشته حقوق را به دانشجو آموزش دهد.

  یکی دیگر از اهداف کارورزی آشنا کردن دانشجویان با رویه‏های عملی کار در رشته حقوق است. مصاحبه‌شونده شماره 16 درباره این هدف کارورزی اذعان داشت: "آشنایی با نحوه تقدیم دادخواست، شکواییه، چگونگی صدور رأی و اینکه هر پرونده از چه قسمت‎هایی تشکیل‌شده ازجمله فواید و نتایج کارورزی می‎تواند باشد. مصاحبه‌شونده شماره 5 نیز بیان کرد: "چون رشته حقوق بازار کارش به‌صورت فنی است؛ یعنی کاری فنی است، در کارورزی بحث اصلی این است که ما چگونگی عملکرد در مقابل پرونده‌های حقوقی را یاد بگیریم، یعنی در درجه اول یک کارورز رشته حقوق باید آشنا شود با اینکه پرونده حقوقی از ابتدا تا انتها چه مراحلی را طی می‎کند و در نهایت به صدور حکم و اجرای حکم می‎رسیم که باید در کارورزی رشته حقوق با اینها آشنایی صورت بگیرد".

3- افزایش تعامل: 54/29 درصد از مصاحبه‎شوندگان معتقد بودند که کارورزی به افزایش شناخت و گسترش روابط فردی و بین‎فردی کمک می‎کند. برای مثال مصاحبه‎شونده شماره 4 بیان داشت: "رشته حقوق مثل رشته فلسفه نیست که فقط تئوری باشه. آدم حتی اگر در یک اتاق کتاب‌های مربوط را بخواند می‎تواند نظرات جدیدی هم ارائه کند یا رشته‎های آزمایشگاهی، یک آزمایشگاه کافی است، ولی رشته حقوق باید با مردم رابطه داشته باشد تا مسائل اساسی، مسائلی که جامعه درگیر هست را بشناسد".

  بخشی از این تعامل مربوط به آشنایی با محیط کاری و دنیای واقعی است. مصاحبه‎شونده شماره 16 به این نکته اشاره کرد و بیان داشت هدف کارورزی آشنایی با مراجع صالح صدور رأی، شورای حل اختلاف و دادگاه‎های حقوقی و کیفری است. همچنین مصاحبه‎شونده شماره 18 اظهار داشت: "از دید طراحان دروس اهداف و پیامدهایی موردنظر، در واقع یک نوع آمادگی دادن به دانشجویان و آشنایی با فضای کار است".

   مصاحبه‎شونده شماره 6 در این مورد بیان داشت: "این جمله‎ای که من می‎خوام بگم جمله معروفی هست و شما از هر وکیلی یا از هر قاضی یا استادی ممکنه شنیده باشین. میگن دانشجو حقوق باید برود دادگستری یک لیسانس دیگه بگیرد. این چه چیزی را نشان می‌دهد. این را نشان می‌دهد که عالم عمل با عالم دانشگاه با هم فرق می‌کند. من خودم وقتی کارآموزی را شروع کردم. رفته بودم توی یکی از شعب، حرفی زدم گفتن این حرف مال دانشگاهِ، اینجا خبرای دیگه است. چقدر بین عالم دانشگاه و دادگستری تفاوت وجود داره". مصاحبه‌شونده شماره 24 با مثالی تعامل با محیط را توضیح داد: "در دانشگاه ورشکستگی را می‎گیم به تفضیل، اما اینکه الان تو دادگستری و اداره تصفیه و ورشکستگی، روال ورشکستگی چطوری هست، یه جهانی دیگه‎ای برا خودش دارد. مثلاّ شما یک خونه خریدین حالا اون که فروخته دبه کرده، به یکی دیگه فروخته. اینا تو حقوق مدنی خواندین، حالا میاین تو دادگاه اینکه اینا چطوری عمل می‎کنن، خودش خیلی مفصله".

    از دیدگاه مصاحبه‎شونده شماره 17 "هدف از دوره کارورزی اینه که یک دانشجو بعدازاینکه درس‎های تئوری را در سال‎های مختلف مطالعه می‎کند، برود تو یه محیط عملی واقعی با مسائل آشنا بشه، یاد بگیرد که چه جوری پاسخگو باشد و تو محیط عملی چه جوری کار بکند". مصاحبه‌شوندگان شماره 5 و 25 معتقد هستند که در کارورزی دانشجویان به "دادگاه و زندان می‌روند و روش برخورد با مجرمین یا طرفین دعوا را مشاهده می‎کنند. غیر از ان نحوه تعامل با قضات نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است"

5- فرصت جذب و استخدام: یکی از دغدغه‏ها در شرایط فعلی جامعه موضوع بیکاری و اشتغال دانش‎آموختگان است. ارائه کارورزی در دانشگاه‎ها و گنجاندن آن در برنامه درسی می‎تواند اقدامی در جهت آماده کردن آن‌ها برای بر عهده گرفتن مشاغل مرتبط با رشته تخصصی ‏باشد. در این زمینه مصاحبه‌شونده شماره 23 اظهار داشت:

    در هدف‌گذاری درس‌هایی مثل کارورزی باید به هدف خود رشته حقوق توجه شود. به آموزش این رشته در دانشگاه‌ها و در کشور توجه کرد ما عمدتاً دانشجویان را در رشته حقوق دانشگاه‏ها تربیت می‎کنیم برای تصدی مشاغلی از قبیل قضاوت، وکالت، سردفتری اسناد رسمی، مشاوره حقوقی ادارات و شرکت‎های خصوصی، سردفتری ازدواج و طلاق، یا اگر که ادامه بدهم در مقاطع تحصیلات تکمیلی به‌عنوان محقق و پژوهشگر و استاد. خب عمدتاً مشاغلی را که من نام بردم اگر در نظر بگیریم کارورزی باید در آن راستا باشد؛ یعنی ما بچه‎ها را آماده بکنیم برای قضاوت یا وکالت یا سردفتری.

   مصاحبه‌شونده شماره 2 نیز معتقد است: هدف از ارائه کارورزی"مهیا ساختن دانشجویان رشته حقوق برای ورود به مشاغل حقوقی خصوصاً قضاوت و وکالت و تصحیح خطاهایی که ممکن است در فضای واقعی کار در آینده رخ دهد" است.

 شاخص‌ها و فراوانی هر یک از مقوله‎های مذکور، در جدول 1 آورده شده است.

 جدول (1): اهداف کارورزی در فرایند اجرای کارورزی

* همان‌طور که گفته شد، برای پاسخ به این سؤال با 25 نفر مصاحبه شده است. با توجه به اینکه برخی از مصاحبه‎شوندگان درباره اهداف برنامه‎درسی کارورزی به چند هدف اشاره داشتند، لذا فراوانی نظرات با تعداد نفرات مصاحبه‎شونده برابر نیست.

    در جدول 1 مشاهده می‎شود بیشترین درصد مربوط به مقوله‏های ارتقا مهارت‎های تخصصی با 8/39 درصد و افزایش تعامل با 5/29 درصد است. کمترین درصد نیز مربوط به مقوله جذب و استخدام است. با وجود اهمیت مسئله بیکاری در جامعه و نقش کارورزی در آماده کردن افراد برای اشتغال، این مقوله کمتر موردتوجه مصاحبه‎شوندگان بوده است. به نظر می‎رسد یکی از دلایل عدم توجه به این مقوله، شناخت کم نسبت به جایگاه و نقش کارورزی در ایجاد تجربه، مهارت‎آموزی و آماده کردن افراد برای اشتغال در این رشته است.

ب) یافته‎های پرسشنامه

در بخش کمی، دیدگاه شرکت‎کنندگان در پژوهش، درباره اهداف درس کارورزی موردبررسی قرار گرفته است. گویه‏های پرسشنامه برگرفته از دیدگاه مصاحبه‎شوندگان و بررسی ادبیات پژوهش است. نتایج این بررسی در جدول 2 ارائه می‎شود.

جدول (2): توزیع فراوانی و درصد نظرات پاسخ‏دهندگان درباره اهداف کارورزی

    براساس داده‎های جدول 2 در مؤلفه اهداف برنامه درسی کارورزی رشته حقوق بالاترین میانگین مربوط به «مرتبط کردن مباحث نظری دانشگاهی با فضای کار مربوط به رشته حقوق» و «دریافت تصویر دقیق‎تر از آینده شغلی» با میانگین 29/4 و 15/4 و پایین‌ترین میانگین مربوط به «تمرین مهارت‎های عمومی مورد انتظار محیط‎های کاری مانند مهارت‎های پژوهشی و رایانه‎ای» با میانگین 77/3 بوده است.

    برای بررسی یکسان بودن اولویت گویه‎های مؤلفه اهداف بر اساس نظرات پاسخ‌دهندگان، از آزمون فریدمن استفاده شد (جدول3). این آزمون ترکیبی از میانگین و انحراف استاندارد را برای رتبه‎بندی گویه‎ها به‎کار می‎گیرد. آزمون فریدمن میانگین رتبه‎های هر متغیر را نشان می‎دهد (Momeni and Ghayoumi, 2013). نتایج حاکی از متفاوت بودن الویت گویه‎ها بر اساس نظرات پاسخ‌دهندگان است (05/0 ).

جدول(3): اولویت‌بندی گویه‎های مؤلفه اهداف

 X²= 66/42,

    براساس جدول 3 گویه «مرتبط کردن مباحث نظری دانشگاهی با فضای کار» در رشته حقوق با میانگین رتبه 31/5 اولویت اول موردتوجه پاسخ‎دهندگان است. گویه «دریافت تصویر دقیق‎تر از آینده شغلی» با میانگین رتبه 90/4 در اولویت دوم است. همچنین از نظر پاسخ‎دهندگان گویه «شناسایی توانایی‎ها و قابلیت‎های تخصصی در زمینه شغلی» با میانگین رتبه 77/4 اولویت دیگر است.

    برای بررسی تفاوت معنی‎داری نظرات پاسخ‎دهندگان درباره مؤلفه اهداف، از آزمون t تک نمونه‎ای استفاده شد. در این آزمون مقایسه یک عدد فرضی (میانگین نظری) با میانگین جامعه نمونه موردنظر است (Afshinnia, 2014). میانگین فرضی همیشه 3 نیست، در شرایط مختلف توسط محقق تعیین می‎شود. در این پژوهش، به دلیل اینکه وضعیت مطلوب اهداف و فعالیت‎های یاددهی و یادگیری کارورزی موردنظر بوده است، نتیجه مشورت با صاحبنظران این بود که اهداف و فعالیت‎های یاددهی و یادگیری کارورزی باید فراتر از سطح متوسط باشد، لذا معیار 5/3 به‌عنوان میانگین فرضی در نظر گرفته شده است. نتایج استخراج شده حاکی از آن بود که t مشاهده شده از t بحرانی جدول در سطح خطای 05/0 کوچک‌تر است؛ بنابراین مقایسه میانگین نمره پاسخ‎ها با معیار فرضی 5/3 نشان می‎دهد سطح معناداری کوچک‌تر از 05/0 است. در نتیجه تفاوت میانگین نظرات پاسخ‎دهندگان درباره اهداف برنامه درسی کارورزی با معیار فرضی معنادار است. پس می‎توان نتیجه گرفت که شرکت‎کنندگان در پژوهش اعتقاد دارند باید بیشتر از سطح معیار فرضی به اهداف در برنامه درسی کارورزی توجه داشته‎اند.

سؤال دوم پژوهش: چه فعالیت‎های یادگیری در فرایند کارورزی رشته‎ حقوق باید موردتوجه قرار گیرد؟

الف) یافته‏های مصاحبه

بر اساس دیدگاه‎های مصاحبه‎شوندگان فعالیت‎های یادگیری که در فرایند کارورزی باید بر آن‌ها تأکید داشت در دو مقوله فعالیت‎های عمومی و تخصصی ارائه می‎شود.

1- فعالیت‎های عمومی

 از مجموع نظرات مصاحبه‎شوندگان، 43 نظر (25/68 درصد) در فرایند کارورزی به فعالیت‎های عمومی توجه داشتند. حضور منظم در محل کارورزی، برقراری تعامل، یادداشت‎برداری و مطالعه ازجمله فعالیت‎های موردنظر مصاحبه‎شوندگان است. به‌عنوان‌مثال مصاحبه‎شونده شماره 5 بیان کرد: "برای فعالیت‏هایی که باید ضمن کارورزی انجام بشه، قطعاً حضور در دادگاه و آشنایی با فضا و جو حاکم بر محاکم مهم است". مصاحبه‌شونده شماره 4 معتقد است: "نمی‎توان انتظار خاصی از فعالیت دانشجو داشت ولی همین صرف حضور، صرف دیدن در ادارات و دیدن چگونگی روند ثبت و بررسی پرونده‎ها خیلی خوبه. اگر دانشجو را هم مشارکت بدن که دیگه مدینه فاضله است. شرکت در جلسات موکل و وکیل خیلی می‌تواند درباره اینکه دانشجو در آینده چطور با موکلش برخورد داشته باشد کمک‌کننده باشه".

    مصاحبه‌شونده شماره 6 فعالیت‎های زیر را برای دوره کارورزی رشته حقوق مناسب تشخیص داد و بیان داشت: "خلاصه پرونده بنویسد، گزارش دهد، شرح ما وقع را بنویسد، خودش رأی دادگاه را تحلیل کند با اون چیزایی که توی دانشگاه خوانده تطبیق دهد".

    6 نفر از مصاحبه‌شوندگان معتقدند با توجه به اینکه حقوق دربرگیرنده موضوعات متفاوت و متعددی است، آموزش و کسب تجربه در این حوزه بسیار زمان‎بر است. لذا این خود دانشجو است که مسئولیت اصلی در یادگیری را بر عهده دارد و باید با مطالعه فراوان آمادگی لازم برای بر عهده گرفتن مشاغل حقوقی را به دست آورد. به‌عنوان‌مثال مصاحبه‌شونده شماره 3 اظهار نمود: "حقوق فقط مطالعه است، فعالیت خاصی نمی‎خواد، قوانین جدید مطالعه شود. دانشجوی حقوق فارغ‌التحصیلی ندارد، همیشه باید مطالعه کند قوانین جدید، قدیم. تا درگیر کار نشود، یادگیری کوتاه‌مدت است و در شرایطی که عملاً درگیر نیست یادگیری‎ها تثبیت نمی‎شوند".

2- فعالیت‎های تخصصی

19 نظر (15/30 درصد) در فرایند کارورزی به فعالیت‎هایی که زمینه کسب تخصص در حقوق را فراهم می‎کند، توجه کردند. به‌عنوان‌مثال مصاحبه‎شونده شماره 19 معتقد است: "اگر یک کاروز بخواهد تجربه در این زمینه کسب کند حتماً و حتماً باید در رابطه با رشته خودش به‌صورت مستقیم یک سری اعمالی در رابطه با همین رشته را انجام بده مثلاً در کنار دست یک وکیل بداند چه جوری یک دادخواست نوشته می‎شود و یا کنار دست قاضی باید بداند از چه راه‌هایی باید به حکم موردنظر برسد". مصاحبه‌شونده شماره 23 نیز بیان داشت:

    ما اگر بخواهیم کارورزی طراحی بکنیم در کارشناسی حقوق، این کارورزی‎ها را باید جهت بدهیم به سمت مشاغل قضاوت، وکالت و غیره و اینها در همان محل اشتغال این شغل‎ها انجام بشود؛ یعنی ما دانشجو را برای قضاوت بفرستیم دادگستری در شغل‎های مختلف حقوقی، کیفری، خانواده، . . . و برای وکالت بچه‎ها را بفرستیم در دفتر وکالت تا با روش کار وکیل، نوع پرونده‏هایی که می‎آید و کاری که وکیل باید از ابتدا تا انتها روی پرونده موکل انجام دهد.

    مصاحبه‌شونده شماره 15 اظهار داشت: "باید از دانشجو خواسته شود در ابتدائی ترین حالات یک لایحه تنظیم کند و با اجازه ورود به دادگاه و اجرای احکام و نهادهای ذی‌ربط دیگر، زمینه را جهت کارورزی دانشجو بیشتر فراهم کنند. البته با هدایت استاد خاص مشابه استاد راهنما و در پایان از آنچه انجام داده گزارشی تهیه کند یعنی هر آنچه فعلاً در کارآموزی وکالت و قضاوت در حال اجرایی شدن است".

    ازجمله فعالیت‎های موردنظر مصاحبه‌شوندگان مطالعه پرونده‎های حقوقی است. در این مورد مصاحبه‌شونده شماره 2 بیان داشت: "فعالیت‎هایی از قبیل مطالعه پرونده‎های حقوقی و کیفری؛ شرکت در محاکم دادگستری اعم از دادگاه و دادسرا بدوی و تجدیدنظر؛ گفتگو با قضات و وکلا پیرامون مسائل حقوقی یک پرونده؛ تهیه گزارش تخصصی پیرامون جلساتی که شرکت می‏کنند یا پرونده‎هایی که مطالعه می‎کنند، باید در کارورزی گنجانده شود". مصاحبه‌شونده شماره 6 در این راستا اظهار داشت: "حتماً باید تعامل بشه با دادگستری تا دانشجویان پرونده‎ها را از نزدیک بخوانند. توی شعبه کنار قاضی بشینند تا بفهمند در عمل چه اتفاقی می‎افتد. تنها فعالیت اینکه پرونده‎ها از نزدیک ورق بزنند، تو دل پرونده‎ها بروند. یک سری هم به دفتر وکلا و دفتر استاد رسمی بروند". در همین مورد مصاحبه‎شونده شماره 1 مطرح کرد که "باید دانشجو در تمام مطالب حقوقی به‌صورت موردی بتواند به تمام پرونده‎ها با توجه به مطلب حقوقی و متناسب با آن دست پیدا کند، مثلاً در مبحث فسخ نکاح پرونده با این مضمون را مطالعه کند و با انطباق آن با قانون اقدام کند و بتواند در جلسات رسیدگی شرکت کند و به تحلیل‎ها و استدلالات طرفین دعوا را بشنود و استنباط خودش را بیان کند".

یکی از فعالیت‎هایی که دانشجو در کارورزی درگیر می‎‎شود، آشنایی با مشاغل مرتبط با حقوق است. مصاحبه‌شونده شماره 7 دراین‌باره بیان نمود:

    در کارورزی حرفه‎های مختلف مرتبط با رشته‎های حقوق باید موردنظر قرار گیرند. اصلی‌ترین فعالیت‌های عملی حقوق سردفتری، قضاوت و وکالت است. در درجه اول باید به نحو محسوس با نهادها و مجموعه‌های اداری و فیزیکی مرتبط با این حرفه‌ها آشنا شد و در درجه بعدی تجربیات و فعالیت‎های تخصصی هر یک در حد آشنایی دانشجوی حقوق. مثلاً یک کارآموز وکالت باید با نهادهای دادسرا، دادگاه بدوی، تجدیدنظر، دیوان عدالت اداری، سازمان تعزیرات، دیوان عالی کشور به‌خوبی آشنا شود، با رویه‎های نوشتن دادخواست و شکایت آشنا شود، با فن دفاع و نحوه رسیدگی آشنا شود.

    مصاحبه‎شونده شماره 5 اذعان داشت: "در کنار ان، آشنایی با شیوه دستورنویسی، لایحه نویسی و تعامل باید موردتوجه قرار بگیره. حضور منظم در محاکم می‎تواند به این فرایند کمک کند. در کنار اون بهترین پیشنهاد برای استفاده دانشجویان از کارورزی این است که آن‌ها یادداشت‌برداری از پرونده‎ها کنند، با قضاوت درباره تصمیماتی که در پرونده‎هایی مختلف می‎گیرند صحبت کنند و از طریق آن‌ها متوجه فضای حاکم بر فکر قضات شوند".

شاخص‎ها و فراوانی هر یک از مقوله‎های مذکور در جدول 4 آورده شده است.

جدول (4): فعالیت‎های یادگیری در فرایند اجرای کارورزی

ب) یافته‏های پرسشنامه

 در این بخش، دیدگاه شرکت‎کنندگان در پژوهش، درباره فعالیت یادگیری در کارورزی موردبررسی قرار گرفته است. گویه‏های پرسشنامه برگرفته از دیدگاه مصاحبه‎شوندگان و بررسی ادبیات پژوهش است. نتایج این بررسی در جدول 5 ارائه می‎شود.

    براساس جدول 5 در مؤلفه فعالیت یادگیری کارورزی رشته حقوق بالاترین میانگین مربوط به «تمرین فعالیت‎های خاص مانند تحریر دعاوی و ادله، تنظیم حقوقی قراردادها» با میانگین 32/4 و پایین‎ترین میانگین در این مؤلفه مربوط به «فراگیری کنترل هیجانات و تنش‎های محیط کاری» با میانگین 87/3 بوده است.

جدول (5): توزیع فراوانی و درصد نظرات پاسخ‌دهندگان درباره مؤلفه فعالیت یادگیری

    برای بررسی یکسان بودن الویت گویه‎های مؤلفه اهداف بر اساس نظرات پاسخ‌دهندگان، از آزمون فریدمن استفاده شد (جدول6). نتایج حاکی از متفاوت بودن الویت گویه‎ها بر اساس نظرات پاسخ‌دهندگان است (05/0 ).

جدول (6): اولویت‌بندی گویه‎های مؤلفه فعالیت یادگیری

 X²= 61/32,

    بر اساس جدول7 گویه «تمرین فعالیت‎های خاص مانند تحریر دعاوی و تنظیم حقوقی قراردادها» در رشته حقوق با میانگین رتبه 63/5 اولویت اول موردتوجه پاسخ‎دهندگان است. گویه «فراگرفتن چگونگی عملیاتی کردن دانش نظری مربوط به رشته حقوق» با میانگین رتبه 42/5 در اولویت دوم است. همچنین از نظر پاسخ‎دهندگان گویه «برگزاری دادگاه‎های مجازی در دانشگاه با دعوت از استادان و قضات» با میانگین رتبه 22/5 اولویت دیگر است.

    برای بررسی تفاوت معنی‎داری نظرات پاسخ‎دهندگان درباره مؤلفه فعالیت یادگیری، از آزمون t تک نمونه‎ای استفاده شد. نتایج استخراج‎شده t تک نمونه‎ای نشان داد که میانگین نظرات شرکت‌کنندگان رشته حقوق در زمینه فعالیت یادگیری در برنامه درسی کارورزی 14/4 است. ازآنجایی‌که مقدار احتمال 00/0 از سطح معنی‎داری 05/0 کوچک‌تر است. بنابراین شرکت‎کنندگان در رشته حقوق بیشتر از سطح معیار فرضی به فعالیت یادگیری در برنامه درسی کارورزی توجه داشته‌اند.

بحث و نتیجه‎گیری

 توسعه آموزش عملی و کاربردی از مهم‌ترین نیازها برای پیشرفت یک کشور است. توسعه این آموزش‎ها مستلزم برنامه‎ریزی است. در برنامه‌ریزی برای ارائه کارورزی باید به دو عنصر مهم هدف و فعالیت یادگیری توجه شود. هدف اصلی این پژوهش، بررسی اهداف و فعالیت‎های مناسب برنامه درسی کارورزی رشته حقوق در مقطع کارشناسی بود. به‌منظور دست‎یابی به این هدف، در بخش کیفی دیدگاه استادان، متخصصان، شاغلین حوزه حقوق و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و در بخش کمی دیدگاه دانشجویان و دانش‎آموختگان کارشناسی این رشته مورد ارزیابی قرار گرفت. در بخش کیفی نتایج به‌دست‌آمده در حیطه اهداف کارورزی نشان داد که مقوله‏های ارتقا مهارت‎های تخصصی و افزایش تعامل مهم‌ترین اهداف موردنظر مصاحبه‎شوندگان برای کارورزی در رشته حقوق است. در حال حاضر به دلیل توسعه این رشته، تقاضای زیاد دانشجویان و در نتیجه تعداد زیاد دانش‏آموختگان که وارد بازار کار می‏شوند، یافتن کار مناسب مستلزم دانش و توانایی لازم برای کار تخصصی است. همچنین با در نظر گرفتن حساسیت مسائل حقوقی در جامعه به نظر می‎رسد که پرداختن به کارورزی با هدف افزایش مهارت‎های تخصصی و گسترش تعاملات دانشجویان با افراد با تجربه در این زمینه می‎تواند برای جامعه مفید واقع شود.

    نتایج به‌دست‌آمده در بخش کمی نشان داد که مرتبط کردن مباحث نظری دانشگاهی با فضای کاری مربوط به رشته حقوق باید مهم‌ترین هدف درس کارورزی ‎باشد. این یافته با نتایج تحقیق (Alpert and et al, 2009) همخوان است. نتایج تحقیق آن‌ها حاکی از این بود که با گذراندن درس کارورزی شکاف بین مباحث کلاس درس و محل کار کاهش پیدا می‎کند.

    یکی دیگر از اهداف مهم کارورزی موردنظر شرکت‎کنندگان در پژوهش، دریافت تصویر دقیق‎تر از آینده شغلی بود. این یافته با نتایج تحقیق (Nghia and Duyen, 2018; Nunley and et al, 2016; Robinson, Ruhanen and Breakey, 2016 and Allen, 2011) همخوان است. نتایج نشان داد که دانشجویان با سپری کردن دوره کارورزی نسبت به توانایی و علایق خود شناخت جامع‎تری به دست می‎آورند و می‎توانند مسیر شغلی خود را کشف و با آمادگی وارد بازار کار شوند.

    افزایش امکان استخدام در محل کارورزی یا سایر مؤسسات مرتبط نیز به‌عنوان هدف دیگر کارورزی مطرح شد. این یافته با نتایج تحقیق (Diaz and et al, 2015; Alpert and et al, 2009; Jackel, 2011;) در یک راستا قرار دارد. نتایج تحقیقات مذکور نشان داد که دانشجویان در مدت کارورزی با برقراری ارتباط با افراد حرفه‏ای و گسترش روابط با آن‌ها و همچنین کسب تجربه کاری امکان جذب و استخدام خود را در آینده افزایش خواهند داد. این یافته با نتایج حاصل از مصاحبه همخوان ناست. مقوله جذب و استخدام کمترین توجه مصاحبه‎شوندگان در چهار گروه را دریافت کرده است. در حال حاضر با توجه به تعداد زیاد دانشجو و رقابت برای فرصت‎های شغلی دانشجویان و دانش‎آموختگان شرکت‎کننده در بخش کمی تحقیق دغدغه کار دارند، لذا در همه موارد انتظار دارند به این موضوع توجه شود.

    در بخش دوم مقاله حاضر فعالیت‎های یادگیری مناسب در کارورزی موردبررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از دیدگاه مصاحبه‎شوندگان نشان داد یادگیری فعالیت‎های عمومی مانند حضور منظم در محل کارورزی، برقراری ارتباط، یادداشت‎برداری در کارورزی بسیار مهم است. شاید دلیل این توجه به فعالیت‎های عمومی نسبت به فعالیت‎های تخصصی این باشد که مصاحبه‎شوندگان معتقد هستند دانشجویان بعد از اتمام تحصیلات و انتخاب نهایی شغل، متناسب با آن کارورزی‎های تخصصی دریافت کنند. اکثر دانش‏آموختگان رشته حقوق به وکالت و قضاوت گرایش دارند و برای آماده‎سازی آن‌ها در این مشاغل دوره‏های کارآموزی طراحی‌شده است، به همین خاطر در دوره کارشناسی می‏توان بر یادگیری فعالیت‎های عمومی تمرکز داشت.

    این یافته با نتایج در بخش کمی در یک راستا قرار ندارد. دانشجویان و دانش‎آموختگان شرکت‎کننده در تحقیق تمرین فعالیت‎های خاص مانند تحریر دعاوی و تنظیم حقوقی قراردادها و فراگرفتن چگونگی عملیاتی کردن دانش نظری مربوط به رشته حقوق را به‌عنوان دو فعالیت یادگیری مهم در کارورزی مطرح کردند. این موضوع می‎تواند به به دغدغه اصلی آن‌ها یعنی کار مرتبط باشد، آن‌ها می‎خواهند زود توانمند بشوند تا بلافاصله بعد از اتمام تحصیلات بکار بپردازند. ازاین‌رو بر یادگیری فعالیت‎های تخصصی و کاربردی رشته حقوق تأکید داشتند.

    نتایج تحقیق نشان داد که از دیدگاه شرکت‎کنندگان در پژوهش، باید در کارورزی به یادگیری مهارت‎های نرم نیز توجه شود. این یافته با نتایج تحقیق ((Van Mol, 2017؛ ((Maelah and et al, 2012؛ ((Abner and Kierstead, 2016؛ ((Gault and et al, 2010 همخوان ‎است. در تحقیق (Gault et al, 2012) بر یادگیری مهارت‎های تداوم عملکرد، اشتیاق به یادگیری مهارت‎های جدید، وقت‎شناسی، ابتکار و خودانگیختگی، ابراز رفتار اخلاقی و پذیرش انتقاد سازنده تأکید شده است. نتایج تحقیق (Yiu and Law, 2012) در این‎ مورد نشان داد کارورزی نه‌تنها به کارورزان در رشد مهارت‎ها و دانش حرفه‎ای کمک می‎کند، بلکه مهارت‎های نرم مانند ارتباطات شفاهی، کتبی، ارتباطات بین فردی، حل مسئله، کار تیمی، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری را نیز بهبود می‎بخشد.

    شناسایی اهداف و فعالیت‎های یادگیری کارورزی در رشته حقوق، از نتایج قابل‌تأمل و مهم این پژوهش است. ازجمله مشکلات پژوهش حاضر، محدود بودن جامعه آماری به دانشجویان و دانش‎آموختگان رشته حقوق دانشگاه اصفهان است، لذا در تعمیم نتایج پژوهش حاضر به سایر رشته‎ها و دانشگاه‎ها باید احتیاط کرد. ازاین‌رو برای دستیابی به نتایج مطمئن‎تر در رابطه با اهداف و فعالیت‎های یادگیری در کارورزی، احتیاج به تحقیقاتی در سایر رشته‎ها و دانشگاه‎ها است. مشکل دیگر در انجام تحقیق حاضر، همکاری ضعیف مصاحبه‎شوندگان در دو گروه استادان و شاغلین رشته حقوق بود. این عامل باعث دشواری و زمان‎بر شدن انجام مصاحبه‎ها شده است. نبود موضوعات مشابه با موضوع پژوهش حاضر، امر مقایسه و تبیین نتایج پژوهش را به شکل مؤثر و مفید، با محدودیت مواجه ساخته است.